شيعه، ج 22، ص: 7

از فرزندان معصوم على عليه السلام در عصر تابعين بهره برده است و معيار درك صحيح معالم دين را در اين خط سير فكر نبوى و علوى مى داند. اولين دانشگاه علوم اسلامى در پايان حكومت امويان و آغاز حكومت عباسيان توسط امامين همامين امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام در شهر

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 8

مدينه بنيان گذارى شده بود و اين در حالى بود كه مفاهيم بلند دين اسلام از معلم و امام اول حضرت على بن ابيطالب عليه السلام در قالب خطبه ها و نامه ها و كلمات حكيمانه و پاسخ به پرسش هاى طالبان علم بيان شده بود. و حتى نقل است كه حضرت ايشان كتابى از سنت و آموزه هاى حضرت رسول صلى الله عليه و آله تدوين كرده بودند و نزد فرزندان معصوم ايشان نسل به نسل مطالعه و نگهدارى مى شد. و اكنون قريب به بيست و پنج مجلد مسند امام على عليه السلام از آن آثار ماندگار در اختيار جويندگان معرفت قرار دارد.

آيات قرآن و سنت رسول خدا صلى الله عليه و آله سرچشمه گرفته است علاوه بر معارف الهى، ماوراء فيزيك و معارف تاريخ اديان و انبيا و ... به سلسله اى از معارف بنيادين در حوزۀ عمل انسان مى پردازد كه انسان را جهت نيل عملى به كمال الهى به احكامى الزامى و غيرالزامى دعوت مى كند و از آنجايى كه خداوند، خالق انسان و خالق جهان تكوين است و بهترين و پايدارترين قوانين فيزيكى را بر جهان مادى حاكم ساخته و اديان و پيامبرانى را براى زندگى كامل انسان فرستاده است، همواره از طريق دين مى خواهد بهترين معيارهاى سعادت و عدالت را براى زندگى انسان بر پايۀ برداشت عقل وى از نصوص نبوى ارائه دهد. پس چگونه زيستن انسان متدين در طول تاريخ، تنها از طريق تشريع نبوى و تبيين جانشينان واقعى پيامبر ممكن است و علم فقه متكفل اين مهم در آخرين دين الهى است؛ لذا شناخت منابع فقه و تامل در آن براى رسيدن به مذاق شرع و روح دين، بسيار حائز اهميت است.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 9

رعايت حق ذاتى خداوند نسبت به انسان با تبليغ انبيا و اولياى الهى و بيان گزاره ها به نحو قضيۀ حقيقيه از مفاهيم اعتبارى به تكليف انسان به فعل يا ترك فعل آنها انجام مى شود و انسان مسلمان منبع فرامين الهى را دو منبع اصلى كتاب خداوند و سنت رسول اسلام صلى الله عليه و آله مى داند و روايات صحابۀ پارساى حضرت رسول صلى الله عليه و آله و روايت هاى فرزندان معصوم آن رسول گرامى صلى الله عليه و آله كاشف و بيانگر سنت و روش حضرت رسول صلى الله عليه و آله است كه براى همۀ مسلمانان به حكم قرآن، اسوه و الگوست.

بديهى است قانونمندى شخصى و اجتماعى انسان طبق قانونى است كه مورد تاييد اوست. قوانين الزام آور انسان ممكن است به آموزه هاى وحى الهى يا تنها به داده هاى عرفى و اعتبارهاى انسانى بازگردد و هيچ توجهى به ارادۀ خداوند و آموزه هاى وحى نشود؛ بنابراين قوانين به دو منبع دينى يا غيردينى قابل ارجاع است. كسانى كه به دين متدين هستند و آن را منبع استنباط قوانين مى دانند، لازم است به طور مشخص، مذهبى خاص را معتقد شوند و آموزه هاى آن را به عنوان منبع وضع و استنباط قوانين قرار دهند.

دين اسلام به عنوان آخرين دين الهى طى بيست و سه سال نبوت پيامبر اسلام به مردم ابلاغ شد و بعد از ارتحال پيامبر اسلام طى دويست و پنجاه سال (10- 260 ق) توسط اولياى الهى فرزندان و ذريۀ معصوم رسول خدا صلى الله عليه و آله تبيين و توسعه يافت. مفاهيم دين اسلام از طريق بيان رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سنت ايشان در بيست

و سه سال شريعت به طور آشكار ابلاغ شد، اما اين كه چگونه آن مفاهيم پس از ارتحال پيامبر اسلام در سال دهم هجرى به بعد تا

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 10

عصر ما، توسعه و استمرار يافت يا اين كه چه كسانى يا چه نهادى به چه دليلى صلاحيت يافتند تا وصى و جانشين و نائب مناب پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در امر رياست حكومت (قوۀ مجريه) و تشريع (قوۀ مقننه) و قضاء (قوۀ قضائيه) جهان اسلام شوند، بحثى جدا و مفصل را اقتضاء دارد كه از حوصلۀ اين مقدمه خارج است ولى در مكتب اماميه چنين امر خطيرى مطابق روايات شيعه و سنى و امارات تاريخى به جانشينان معصوم دوازده گانه كه ذريۀ رسول خدا صلى الله عليه و آله هستند، واگذار شده است.

جديد به روش فقيهان بزرگ سلف شيعه ضرورت انكارناپذير پيدا كرده است و در اين بين، حفظ ميراث گرانبهاى آسمانى كتاب خدا و سنت رسول خدا صلى الله عليه و آله براى جلوگيرى از تفرقه و لغزش امت اسلام ضرورت مى يابد، تا مسلمانان با انديشۀ عميق در كتاب و روايات معصومين عليهم السلام وحدت امت اسلام را حفظ كنند.

اسلام دينى است كه از فهم و معرفت حاصل مى شود و هرگز دانش و پذيرش، اكراه بردار نيست و معرفت دينى نياز به مطالعه و خواندن آنچه كه از پيام آور دين آسمانى و جانشينان واقعى اش به عنوان گزاره هاى دين اسلام براى چگونه زيستن بيان شده است، دارد و نكتۀ مهمتر، فهم صحيح از سقيم است؛ چرا كه جاعلان اخبار و بدخواهان دين اسلام به دروغ رواياتى را جعل كردند يا اين كه شرائط را به گونه اى پيش آوردند كه حقيقت دين مكتوم

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 11

بماند و تقيه رمز بقاى ميراث ماندگار باشد و اين خسارت سنگين در سايۀ حكومت هاى ظلم و ستم اموى و عباسى به وقوع پيوست و به همين جهت به علم روايت شناسى نياز شد. از سوى ديگر، تحليل هاى عقلى و زبانشناسى در فهم روايات، موجب نياز به علم اصول به عنوان منطق فقه شد؛ بنابراين در طول تاريخ معارف اسلام ابتدا به آيات قرآن و روايات معصومين عليهم السلام و سپس به علوم مرتبط با آنها براى فهم بهتر و فقيه شدن روز به روز نياز بيشترى پيدا كرد و علومى چون علم فقه، رجال، علم درايه و علم اصول و ... براى فهم گزاره هاى معصومين در مواد درسى اسلام شناسى قرار گرفت و محقق

بدون داشتن اين علوم در حد نياز مربوطه نمى تواند فهم درستى از معارف اسلام داشته باشد.

نياز به تخصص و سال ها ممارست علمى و اجتهاد و استنباط دارد.

سرلوحۀ اين معارف، آشنايى با آيات قرآن و روايات معصومين در ابواب مختلف فقهى است تا انسان را به گزاره هاى دينى برساند و با به كارگيرى علوم مرتبط، فهم درستى از اسلام ناب بر طبق گزاره هاى قرآنى و سنت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و رويۀ جانشينان معصومين او عليهم السلام حاصل شود و مبانى محكم و قواعد متقن در زمينه هاى مختلف علم قانون از ديدگاه و روش پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله تنقيح و تبيين شود.

روند پيدايش مذاهب چهارگانۀ حنفى، مالكى، شافعى، حنبلى و همچنين مذاهب ديگر اسلامى به خوبى مشخص و متمايز شود. گرچه سال هاى تدوين دست اول اين منابع در عصر اختناق و خفقان امويان و عباسيان تا سال 260 ق، همراه با توريه، تقيه و پنهان كارى بوده و فهم صحيح از سقيم و قوى از ضعيف در اين جامع عظيم روايى، كارى تخصصى و كارشناسانه است، اما ارائۀ اصل معادن گرانقدر علوم اهل بيت به فارسى زبانان دنيا و معرفى كامل آن، حركتى مثبت به سوى كانون حقيقت نور است.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 13

بى ترديد فهم مذاق شرع از ديدگاه اهل بيت عليهم السلام كه با برآيند روايات وارده و سنجش آن با آيات شريفۀ قرآنى حاصل مى شود، بدون سندشناسى روايات و ناقلان اخبار ممكن و ميسور نيست و اين مهم در درس هاى تخصصى اجتهاد و آموزش هاى عالى فقه مراجع تقليد، تامين خواهد شد. اما قدم اول، فهم كلى روايات و آشنايى با منابع فقه شيعه است كه اميد است ترجمۀ جامع احاديث شيعه، قدمى هر چند كوچك در اين حركت بزرگ دينى باشد.

در منبع شناسى جامع احاديث شيعه، كتاب هاى حديث از قرن دوم هجرى كه به طور مستقيم و غيرمستقيم مكتوب و مضبوط تاكنون باقيمانده است، مورد بررسى قرار گرفته و به ترتيب، براساس قرن هاى متوالى به نام مؤلفين و خوشه چينان علوم اهل بيت عليهم السلام تنظيم شده و شرح مختصرى از حيات درخشان آن فرزانگان به رشتۀ تحرير درآمده است و سرانجام، برخى از آثار علمى آن عزيزان به ويژه آن دسته كه در منابع جامع احاديث شيعه قرار گرفته، معرفى شده است.

بن رُباح بَكرى جُريرى كِندى رَبعى كوفى. اديب، لغوى، نحوى، فقيه، قارى، محدث و مفسر بنام اماميه.

از زادگاه و زادروز وى اطلاعى در دست نيست. برخى وى را با كنيۀ ابن سعيد و ابو اميمه نيز ياد كردند. نسبت «جريرى» به سبب آن است كه وى مولاى بنى جرير بن عباده بود و نسبت وى به «بكر» به خاطر بكر بن وائل نياى بزرگ اين خاندان است.

وى از امامان همام، حضرت سجاد، باقر و صادق عليهم السلام روايت كرده است. گويند 30000 حديث از امام صادق عليه السلام از برداشت. امام باقر عليه السلام فرمود: «در مسجد مدينه بنشين و مردم را فتوا ده كه من دوست مى دارم در ميان شيعيانم چون تويى را ببينم».

استادانى كه وى نزد ايشان شاگردى كرد و بسيار آموخت، امامان حضرت سجاد، باقر

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 14

و صادق عليهم السلام و تابعين بودند. وى بيشتر سال هاى زندگانى خود را در كوفه گذراند و احتمالا همانجا نيز زاده شد. چون خبر درگذشت وى به امام صادق عليه السلام رسيد ايشان فرمود: «همانا مرگ ابان، دلم را به درد آورد!» از خاكجاى وى اطلاعى در دست نيست.

تأليفات وى:

1- كتاب صفّين؛

2- معانى القرآن؛

3- كتاب القراآت؛

4- الغريب فى القرآن؛

5- الفضايل.

مى گويد: «وى كتابى در احكام حج دارد»؛ كه تاكنون يافته نشده است.

تأليف وى:

1- الجعفريات.

از ائمۀ اطهار عليهم السلام را درك كرده و از ايشان حديث آورده است.

شيخ طوسى وى را در شمار ياران امام جواد وهادى عليه السلام قرار داده؛ بنابراين مى توان گفت نخستين استادان وى، ايشان بودند.

چون از احاديث مرسل و ضعيف روايت مى كرد، چندى مورد طعن فقها قرار گرفت كه

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 17

يكى از آنها شيخ، رييس و فقيه قم احمد بن عيسى بود كه وى را از قم راند و پس از مدتى پشيمان شد و پوزش خواست و وى را بازگرداند.

شاگردانى كه در محضرش بودند، محمد بن حسن صفار، على بن حسين سعدآبادى، محمد بن جعفر بن بطه، على بن ابراهيم قمى، سعد بن عبدالله اشعرى و ...

وى تأليفات بسيارى داشته كه بيشتر آنها را نيز به المحاسن نامگذارى مى كرده و در حقيقت مجموعه اى از علوم قرآنى، حديث و فقه بوده و گزاف نيست كه آن را دايرة المعارف بدانيم كه تنها يك سوم آن باقى مانده است.

برقى در قم درگذشت و همانجا به خاك سپرده شد.

تأليفات وى:

1- المحاسن

2- الرجال

به تأليفات خود پرداخت. استادانى كه ابن قتيبه در نزدشان در علوم مختلف از جمله حديث، لغت، كلام و ... بسيار آموخت و بهره ها برد، مى توان به ابوحاتم سجستانى، رياشى، جاحظ، ابوعبداللّٰه حمدانى، عبدالرحمن بن قريب معروف به اصمعى و ... اشاره كرد.

دربارۀ خاكجاى وى اختلاف است؛ اما قطع يقين يا در كوفه (احتمال كم) يا در بغداد (احتمال بسيار) بوده است.

تأليفات وى:

1- تفسير غريب القرآن؛

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 18

2- غريب الحديث؛

3- عيون الاخبار؛

4- الشعر و الشعراء؛

5- جامع الفقه و ...

البته سخن حموى از جهت بغض و كينى است كه به تشيع دارد.

از خاكجاى وى هيچ گونه اطلاعى در دسترس نيست.

تأليفات وى:

1- الفتوح؛

2- كتاب التاريخ؛

3- كتاب المألوف.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 20

با انديشه ها و نظرات فرقه هايى چون اسماعيليه و مذاهبى چون شافعى، حنفى و شيعى مستقيما آشنا شد. در آنجا بود كه ضمن تحصيل پى برد حركت هايى، تشيع را از مسير خود منحرف كرده و درمان آن را بازگشت به فرموده هاى مبارك اهل بيت عليهم السلام دانست. اين شروعى بود براى ثبت و ضبط احاديث حضرات معصومين عليهم السلام كه در اين راستا ابوالحسن محمد بن اسدى كوفى نخستين استاد او در فراگيرى احاديث بود.

دورۀ كلينى را بايد «دورۀ حديث» ناميد؛ زيرا آغازگر جنبشى براى يافتن، شنيدن و نگاشتن احاديث و روايات شده بود.

وى براى گردآورى احاديث و روايات به قم رهسپار شد و در محضر استاد بافضل و

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 23

دانش احمد بن محمد بن عيسى اشعرى و پس از آن شاگرد امام حسن عسكرى عليه السلام، احمد بن ادريس قمى معروف به «معلم» شاگردى كرد و استاد گرانقدر عبدالله بن جعفر حميرى صاحب قرب الاسناد را نيز درك كرد و بهره برد و از آنجا به كوفه رفت و آنجا نيز به كسب دانش پرداخت.

وى در امانت، عدالت، تقوا، فضيلت و حفظ و ضبط احاديث آنچنان سرآمد روزگار خود شد كه شيعه و سنى در اخذ فتوا به وى مراجعه مى كردند و به اندازه اى مورد وثوق هر دو مذهب بود كه «ثقة الاسلام» و «شيخ المشايخ» لقب گرفت.

كلينى نخستين محدثى است كه در ميان اماميه به گردآورى و نظم و ترتيب احاديث شيعه پرداخت. پيش از اقدام وى، تنها اصول اربعمأه وجود داشت و شيعه بدان ها رجوع مى كردند؛ كه با اثر خود كافى (اصول، فروع و روضه)، نقش و ردپاى

شيعه را زيباتر و استوارتر كرد.

شاگردانى كه در نزد وى آموختند، ابن ابى رافع، احمد بن احمد كاتب كوفى، جعفر بن محمد قولويه قمى، محمد بن ابراهيم نعمانى، معروف به ابن زينب و ... بودند.

وى در سال «تناثر نجوم» سالى كه ستارگان فرو ريخت، درگذشت. دانشمند نامى بغداد ابوقيراط بر جنازۀ اين محدث بزرگ شيعه نماز گزارد و در «باب كوفۀ» بغداد به خاك سپرده شد.

تأليفات وى:

1- كافى؛

2- كتاب رجال؛

3- رد قرامطه؛

4- رسائل ائمه؛

5- تعبير الرويا.

رسول عليه السلام نزديك و نزديك تر شود و بتواند دستورهاى ايشان را اجرا كند.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 25

شيخ طوسى دربارۀ وى مى گويد:

«ابوعلى محمد بن همام اسكافى، شخصيتى جليل القدر و مورد اطمينان است و روايات فراوانى را روايت كرده است».

محمد اسكافى در 80 سالگى به سراى باقى شتافت.

تأليفات وى:

1- كتاب التّمحيص؛

2- الانوار فى تاريخ الائمه.

محمد بن زيد بن على عليه السلام، ابومحمد قاسم بن محمد استرآبادى و ...

شاگردان وى نيز برادرش حسين بن على بن موسى بن بابويه قمى، شيخ مفيد، ابن غضائرى، شيخ ابوالبركات، ابوالقاسم على بن محمد بن على خزاز و ... بودند.

خاكجاى شيخ صدوق- اين عالم بزرگ شيعه- در رى، زيارتگاه عام و خاص است.

تأليفات وى:

1- من لايحضره الفقيه (دومين كتاب اربعۀ حديث شيعه)؛

2- مدينة العلم؛

3- كمال الدين و تمام النعمه؛

4- الخصال؛

5- توحيد؛

6- الامالى؛

7- المقنع فى الفقه و ...

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 28

و بهره ها برد، عبارتند از:

ابواسحاق ابراهيم بن احمد طبرى فقيه مالكى، ابوعلى فارسى نحوى، قاضى سيرافى، ابوالحسن قاضى عبدالجبار معتزلى، ابويحيى عبدالرحيم فارقى خطيب مصرى مشهور به ابن نباته، شيخ مفيد و ...

وى بسيار بذل الجود و باتقوا بود. به سپاس دانش اندوزى اش جهت پرداخت زكات دانش خود، مدرسه اى نزديكى خانۀ خود در كوى كرخ بغداد تأسيس كرد و آن را «دارالعلم» ناميد كه افزون بر تالارهاى تدريس، سخنرانى و جلسات، اتاق هايى براى زيست دانشجويان و كتابخانۀ بزرگى داشت كه ارزشمندترين و بهترين منابع و مراجع عربى و اسلامى در آن نگهدارى مى شد و شخصاً خود مديريت آن را بر عهده داشت.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 29

شاگردان نام آورى كه در نزد وى آموختند، از جمله: فقيه عاليقدر ابوزيد كبايكى، ابوعبدالله شيخ محمد حلوانى، ابوعبدالله شيخ جعفر دوريستى، ابوالحسن بندار قاضى و ...

وى در محلۀ كرخ بغداد در سراى خود درگذشت و همانجا به خاك سپرده شد. به قولى، برادر مهتر وى سيد مرتضى چندى بعد وى را به كاظمين و در جوار نياى شريفش امام موسى كاظم عليه السلام به خاك سپرد.

تأليفات وى:

1- نهج البلاغه؛

2- تلخيص البيان فى مجازات القرآن؛

3- مجازات الآثار النبويه؛

4- حقايق التاويل فى متشابة التنزيل؛

5- حضائص الائمه؛

6- ديوان اشعار.

در رجال خويش، ثقۀ فقيه و اصحابنا خوانده است.

هم كتابى در كلام، هم در فقه دارد. در رى درگذشت و همانجا به خاك سپرده شد.

تأليف وى:

1- كفايه الاثر فى النص على الائمه الاثنى عشر.

امام جواد عليه السلام نزديك قبر استادش ابن قولويه قمى به خاك سپرده شد.

تأليفات وى:

1- المقنعه؛

2- الفرائض الشريعه؛

3- الامالى؛

4- الارشاد و ...

شيعه، ج 22، ص: 32

2- انساب بنى نصر بن قعين؛

3- كتاب الجمعه و ماورد فيه من الاعمال و ...

الآداب الدينية للخزانة المعينية؛

4- تفسير الكافى الشافى؛

5- نثر اللآلى؛

6- اسرار الامامه و ...

ضوء الشهاب فى شرح الشهاب؛

3- التفسير و ...

قمى و ...

از جمله شاگردان و راويان احاديث ابن شاذان نيز مى توان از: شيخ طوسى، نجاشى و كراجكى نام برد.

تأليفات وى:

1- مأه منقبه؛

2- بستان الكرام؛

3- البيان فى ردّ الشمس لاميرالمومنين عليه السلام؛

4- المناقب؛

5- ايضاح دفائن النواصب.

طوسى، نياى مادرى وى به شمار مى آيد. به حريت فكر معروف است.

ابن داود در رجال خود مى گويد: «ابن ادريس، پيشواى فقهاى حلّه، متقن در علوم و داراى تصنيفات بسيار است».

شهيد اول نيز او را با عبارات: شيخ، امام، علامه، شيخ العلماء، رييس مذهب ستوده است.

استادان وى كه در محضرشان آموخت، عبارتند از: دايى وى (ابن على طوسى)، شيخ عماد محمد بن ابى القاسم طبرى، حسن بن رطبه سوارى و ...

شاگردانش: شيخ نجيب الدين بن نما حلّى، شمس الدين فخار بن معد موسوى و ...

ابن ادريس- عالم بزرگوار جهان تشيع- در شهر حلّه جان به جان آفرين تسليم كرد و در همانجا به خاك سپرده شد.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 40

تأليفات وى:

1- السرائر الحاوى لتحرير الفتاوى؛

2- كتاب التعليقات؛

3- خلاصة الاستدلال و ...

منتهى السؤال و الامل فى علمى الاصول و الجدل و ...

عبارتند از:

حسن بن يوسف بن مطهر حلّى- مشهور به علامه ذايع الصيت [/ پرآوازه]- حسن بن داود حلّى، سيد غياث الدين عبدالكريم صاحب فرحه الغرى، سيد جلال الدين محمد بن

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 43

على بن طاووس، جلال الدين محمد بن محمد كوفى هاشمى، نجم الدين طمان بن احمد عاملى شامى و ...

اعيان الشيعه و برخى كتب رجال، سال درگذشت وى را 676 ق گزارش كردند. وى در همان شهر حلّه درگذشت و به خاك سپرده شد.

تأليفات وى:

1- شرائع الاسلام فى مسائل الحلال و الحرام؛

2- النافع (مختصر الشرائع)؛

3- المعتبر فى شرح المختصر؛

4- اصول الدين؛

5- شرح نكت النهايه و ...

به دست آورد.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 45

در دمشق بود كه زانوى ادب و شاگردى در نزد حكيم متألّه قطب الدين رازى بويهى گذارد و از او فيض برد و بسيار آموخت.

وى با دلى متّقى و علمى ناب به زادگاه خود جزين برگشت و در آنجا مدرسۀ فقهى بنيان كرد و سپس با همتى والا، حوزۀ اين مدرسه را تا شام گسترش داد كه در آن نوآورى هاى فقهى به ظهور گذاشت. آوازۀ شهيد اول چنان در گوشه و كنار پيچيد كه سلطان على بن المؤيد حاكم خراسان و رهبر و زعيم روحى سربداران خراسان به سوى وى نامه اى مبنى بر در دست گرفتن حكومت سربداران فرستاد.

از اينجا بود كه زندگى سياسى شهيد اول آغاز مى شود و با توجه به اين كه وى از زادگاهش جزين به شام كوچيده و در آنجا جايگير شده بود و در سراى خود تدريس و مجلس بحث و مناظره را ترتيب مى داد، حكومت وقت به دقت وى را تحت نظر داشت.

نخستين كارى كه بر خود فريضه مى دانست، وحدت بين مسلمانان سنى و شيعه و برانداختن مغولان و حكومت جور بود و در اين راستا، از هيچ كوششى دريغ نمى ورزيد.

اما شاگرد وى محمد مالوشى از علماى كرد شيعه با وى اختلاف نظر پيدا كرد و آن اين كه، صفات الهى را به حضرات معصومين عليهم السلام منسوب مى دانست كه شهيد اول وى را تكفير كرد و كار به كارزار و كشته شدن شيخ مالوشى كشيد. همين مسأله پس از چندى به دست و دسيسۀ جانشين شيخ مالوشى يعنى شيخ تقى الدين جبلّى خيامى و شهادت جمع كردن و امضا نمودن بسيارى

از شيعيان مرتد و اتباع مالوشيه، منجر به حكم تكفير وى از سوى قاضيان بيروت و صيدا و سرانجام قاضى شافعى شام شيخ عباد بن جماعه گرديد و پس از آن كه به شهيد اول توبه ارائه شد و وى از آن سرباز زد، وى را در قلعۀ رحيۀ دمشق زندانى و پس از آن سر وى را قطع كردند و پيكرش را به دار آويختند و سنگسار كردند و سپس سوزاندند- رضوان الله تعالى عليه.

شاگردانى كه در نزد وى آموختند و رويۀ او را عملًا دنبال كردند، سه فرزند او شيخ رضى الدين محمد، شيخ ضياء الدين على، شيخ ابومنصور الحسن و بسيار ديگر مانند حسن بن سليمان حلّى صاحب مختصر البصائر و شيخ شمس الدين محمد بن عبدالعلى كركى عاملى و ... بودند.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 46

شهيد اول، آثار گرانقدرى را از خود به يادگار گذاشت كه بالغ بر بيست عنوان مى شود.

تأليفات وى:

1- اللمعة الدمشقية؛

2- غاية المراد فى شرح الارشاد؛

3- البيان فى الفقه؛

4- المزار؛

5- الدرة الباهرة من الاصداف الطاهرة؛

6- الدروس؛

7- الذّكرى و ...

و تعريف مى باشد.

وى جامع معقول و منقول، فروع و اصول ظاهرى و باطنى و علم و عمل است».

وى در مناظره و بحث، تسلط و اشرافى به كمال داشت. در بحثى و با حضور حاكم عراق دربارۀ امامت و ولايت، علماى اهل سنت را مجاب و برآنها چيره شد؛ به نحوى كه حاكم عراق مذهب تشيع را اختيار كرد و خطبه هاى خود را به نام اميرالمومنين على و فرزندان پاك ايشان عليهم السلام مى خواند.

استادانى كه ابن فهد حلّى در نزد آنها شاگردى كرد و آموخت، عبارتند از: شهيد اول،

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 47

فخرالمحققين، فاضل مقداد سيورى، شيخ على بن خازن فقيه حائرى و ...

از جمله شاگردانى كه در محضر وى درس آموختند: شيخ على بن هلال جزائرى، فقيه نامى شيعه ابن العشره كروانى عاملى، محمد نور بخش و ...

ابن فهد پس از عمرى مجاهده و مطالعه، در 84 سالگى در كربلاى معلّى درگذشت و خاكجاى وى كنار خيمه گاه قرار دارد.

تأليفات وى:

1- آداب الداعى؛

2- استخراج الحوادث؛

3- اسرار الصلاه؛

4- التحصين فى صفات العارفين؛

5- عدة الداعى ونجاح الساعى و ...

وآله على الانبياء ...؛

5- احاديث الذّر.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 48

گام هاى نخستين علوم را پشت سر گذارده بود، برآن شد تا براى رسيدن به كمال سفر كند؛ به همين خاطر به عراق رفت و در نجف جايگير شد و در نزد بزرگى چون: شيخ عبدالكريم فتال نيشابورى شاگردى كرد و درس آموخت. پس از چندى به خانۀ خدا رهسپار شد و حج گزارد و چندى در احساء ماند و سپس به كربلاى معلّا رفت و از آنجا به نجف اشرف بازگشت. پس از چندى به قصد زيارت ثامن الائمه به مشهد مقدس روانه شد و پس از ورود، سيد محسن رضوى كه از فضلاى بزرگوار مشهد بود به پيشواز وى رفت و در خانۀ خود ميهمانش كرد و اين زمانى بود كه سيد محسن رضوى در نزد چنين استادى زانوى ادب بر زمين زد و شاگردى كرد.

ابن ابى جمهور به چيره دستى در مناظره معروف است و يكى از همين مناظرات وى ميان خود و يك عالم اهل سنت هراتى بود كه طى سه جلسه سرانجام عالم هراتى شكست خورد و به درخواست شاگردان ابى جمهور، كتابى به نام مناظره بين الغروى و الهروى، كه همه مربوط به همين مناظره بود، نگاشته شد.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 50

ابن ابى جمهور پس از پانزده سال ماندن در مشهد مقدس، سفر دوم خود به خانۀ خدا را آغاز كرد و پس از گزاردن حج به نجف اشرف رفت و دو سال در آنجا بود و سپس به مشهد مقدس بازگشت و تا پايان روزگار خود در آنجا ماند و زندگى كرد.

استادانى كه وى در نزد آنها آموخت، پدر بزرگوارش شيخ زين الدين على احسائى، سيد شمس الدين محمد موسوى

احسائى، شيح حسن بن عبد الكريم فتال غروى و شيخ على بن هلال جزائرى بودند.

شاگردانش نيز سيد محسن رضوى، شيخ ربيعه جزائرى، سيد شرف الدين طالقانى، شيخ على كركى معروف به محقّق ثانى و ... بودند.

ابن ابى جمهور، چون در محبت اهل بيت افراط كرد و مى كوشيد تا ميان عرفان، فلسفه و كلام را آشتى دهد و هماهنگى ايجاد كند، در ميان گروهى از علما و فقها جنجال برانگيز شده است! به هر روى در اين كه وى عالمى است عارف و شيعه، شك نيست. از خاكجاى وى اطلاعى در دست نيست.

تأليفات وى:

1- عوالى اللآلى [/ غوالى اللآلى]

2- الاقطاب الفقهية والوظايف الدينية على مذهب الامامية؛

3- درر اللئالى؛

4- زاد المسافرين فى اصول الدين؛

5- المجلى و ...

بن مكى، پاره اى از كتب طب، حكمت و هيأت را آموخت. سپس به مصر رفت و در درس شانزده استاد برجسته به آموختن علوم عربى، اصول فقه، هندسه، معانى و بيان، عروض، منطق، تفسير و ... همت گماشت.

وى سفرهاى بسيارى در دوران زندگانى خود داشت كه يكى از آنها و مؤثرترين آن، سفر به روم شرقى قسطنطنيه بود. در آنجا بود كه پس از ارائۀ رساله اى به قاضى عسكر محمد بن محمد بن قاضى زادۀ رومى كه دربارۀ ده علم بود، به اجازه و پيشنهاد وى به تدريس در «مدرسۀ نوريۀ» بعلبك مشغول شد و مديريت آنجا به او واگذار گرديد.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 52

پس از جايگير شدن در بعلبك، در سايۀ آوازۀ علمى خود مرجعيت يافت و دانشمندان از دور دست ترين جاى ها براى استفاضۀ علمى نزد وى مى آمدند.

وى در اين شهر، تدريس جامع (تدريس پنج گانۀ جعفرى، حنفى، شافعى، مالكى، حنبلى) را آغاز كرد و در حقيقت فقه مقارن و عقايد تطبيقى را درس داد.

صاحب روضات الجنات آورده:

«تاكنون در جمع دانشمندان بزرگ و برجستۀ شيعه كسى را به ياد ندارم كه از لحاظ شكوه شخصيت، سعۀ صدر، خوش فهمى، حسن سليقه، داشتن نظم و برنامۀ تحصيلى، كثرت اساتيد، ظرافت طبع، معنويت سخن و پختگى، به پاى شهيد ثانى برسد ... وى در ردۀ پس از معصومان عليهم السلام قرار دارد».

شهيد ثانى در رؤيايى صادقه، شهادت خود را چنين ديده كه: «در عالم رؤيا سيد مرتضى علم الهدى را ديدم كه مجلس ضيافتى تشكيل داده و علماى اماميه و شيعه در آن شركت داشتند. وقتى وارد مجلس شدم، سيد مرتضى از جا برخاست و به

من تهنيت گفت و دستور داد در كنار استاد شهيد اول بنشينم».

شهيد ثانى به فتواى قاضى صيدا مبنى بر رافضى و شيعى بودن، به دستور حاكم تركان عثمانى سلطان سليم تحت پيگرد قرار گرفت تا وى را زنده به دربار بياورند اما وزير وى رستم پاشا كه مأمور به دستگير كردن شهيد ثانى بود، وى را در قسطنطنيه به شهادت رساند كه البته به همت سيد عبدالرحيم عباسى، رستم پاشا قصاص شد و به هلاكت رسيد و خون شهيد ثانى هدر نشد. پيكر شريف وى را پس از سه روز به دريا افكندند.

تأليفات وى بى شمار است؛ طورى كه در امل الامل آمده كه از شهيد ثانى دو هزار مجلد كتاب به جاى است كه دويست عدد آن به دستخط خود شهيد ثانى بوده است.

تأليفات وى:

1- منية المريد فى ادب المفيد و المستفيد؛

2- روض الجنان فى شرح ارشاد الاذهان؛

3- حقائق الايمان؛

4- البدايه فى علم الدرايه؛

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 53

5- الفوائد العلمية فى شرح النفلية؛

6- مسالك الافهام؛

7- الروضة البهية فى شرح اللمعة الدمشقية و ...

شوستانى و عمويش محمد حسين طريحى بودند.

شاگردان وى نيز، برادرزاده اش حسام الدين طريحى، فرزندش صفى الدين طريحى، سيد هاشم بحرانى صاحب تفسير البرهان، مير محمود كاظمى و شيخ محمد امين كاظمى بودند.

شيخ طريحى بيش از 40 جلد كتاب نگاشت كه درعلوم گوناگون بود. وى در رماحيۀ بغداد درگذشت و در پشت حرم علوى عليه السلام به خاك سپرده شد.

تأليفات وى:

1- مجمع البحرين و مطلع النيّرين؛

2- المستطرفات فى شرح نهج الهداه؛

3- الاحتجاج فى مسائل الاحتياج؛

4- ايضاح الحساب فى شرح خلاصة الحساب؛

5- تحفة الوارد و عقال و الشارد و ...

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 54

اندك كسانى است كه در سرودن شعر براى حضرات معصومين عليهم السلام با چيرگى و توانايى شگفت انگيز، از ديگران پيشى گرفته است و چكامه هاى (/ قصايد)

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 55

وى در ستايش آن بزرگواران بسيار است و بيست هزار بيت را شامل مى شود.

استادانى را كه وى در نزدشان شاگردى كرد، عبارتند از: پدر بزرگوارش حسن بن على، عمويش شيخ محمد بن على، نياى مادرى اش شيخ عبدالسلام بن محمد حر، دايى پدرش شيخ على بن محمود عاملى كه همه از روستاى مشغر بودند؛ شيخ زين الدين صاحب معالم فرزند شهيد ثانى، شيخ حسين ظهيرى در روستاى جبع؛ و در ديگر نقاط، مثل: سيد ميرزا جزايرى نجفى، آقا حسين خوانسارى، سيد هاشم توبلى بحرانى و ...

وى شاگردان بسيارى را نيز پرورش داد كه برخى از آنها عبارتند از: شيخ مصطفى بن عبدالواحد بن سيار حوبز، شيخ محمد رضا و حسن فرزندان شيخ مصطفى، مولى محمدتقى دهخوارقانى قزوينى و ...

شيخ حر عاملى در 72 سالگى و در جوار حضرت امام رضا عليه السلام، در كنار مدرسۀ ميرزا جعفر به خاك سپرده شد.

سرآمد و چيره دست بود.

وى همپاى مدارج علمى، به مدارج معنوى و كمالات روحى نيز پرداخت و آن را ملاك معرفت دانست. اساتيد وى پدرش مجلسى اول و آقا حسين خوانسارى بودند و مشايخ نقل وى: مولانا محمد صالح مازندرانى، فيض كاشانى، سيد على خان مدنى و شيخ حر عاملى.

شاگردانى هم كه در نزد وى درس گرفتند و آموختند، از جمله: سيد نعمت الله جزائرى، كمره اى اصفهانى، ماخورى بحرانى، محمد باقر بيابانكى و ... بودند.

مجلسى لقب «علامه» را از بزرگانى چون وحيد بهبهانى، علامه بحرالعلوم و شيخ

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 56

اعظم، انصارى دريافت كرد و از سوى شاه سليمان صفوى به «شيخ الاسلام» اصفهان منصوب شد كه بالاترين منصب دينى و اجرايى در آن روزگار بود و وى شخصاً و مستقيماً اهتمام به ادارۀ امور شرعى مسلمانان مى كرد.

66 اثر از وى به يادگار مانده است كه 13 اثر به عربى و 53 اثر آن به فارسى است.

اين عالم جليل القدر در مسجد عتيق اصفهان پس از 74 سال پربار، به خاك سپرده شد.

تأليفات وى:

1- بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار عليهم السلام؛

2- مرآت العقول؛

3- حق اليقين؛

4- زاد المعاد؛

5- عين الحياه و ...

كه در درس عالم نحرير، شيخ عبدالرحيم بروجردى حاضر شد و بهره ها برد و دختر همان استاد را نيز به ازدواج خود درآورد. در نوزده سالگى بود كه به عراق سفر كرد و براى كسب دانش چهار سال در حوزۀ علميۀ نجف اشرف ماند و آموخت و سپس به ايران بازگشت اما بيش از يك سال در آنجا نماند و دوباره به عراق برگشت و در كربلاى معلّى نزد شيخ عبدالحسين تهرانى شاگردى كرد و به دنبال وى دو سال نيز در كاظمين ماند.

در بيست و هشت سالگى به سفر حج و زيارت مدينه مشرف شد و پس از آن به نجف اشرف برگشت و در درس دانشمند فرزانه شيخ مرتضى انصارى حاضر شد و ديرى نپاييد

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 57

كه آن عالم به ديار باقى شتافت و وى نيز به مشهد مقدس رهسپار گرديد و دو سال بعد باز به عراق بازگشت و در همان موقع استاد بزرگ خود شيخ عبدالحسين تهرانى را نيز از دست داد؛ همان كه به وى اجازۀ روايت داده بود.

محدث نورى از سرشناس ترين چهره هاى علمى شيعى است كه اخبار و روايات گوناگون را گردآورد و احاديث مختلف را هماهنگ ساخت و آثار پراكنده را سامان بخشيد.

بجز استادانى كه از وى نام برده شد، وى در نزد استادان به نام ديگرى چون: ميرزاى شيرازى، فتح على سلطان آبادى، شيخ فضل الله نورى، شاگردى كرد و خود نيز شاگرد برجسته اى را به جهان شيعه يعنى شيخ آقا بزرگ تهرانى، شناساند كه آقا بزرگ تهرانى در الذريعۀ خود، وى را «شيخنا» معرفى مى كند.

تأليفات وى:

1- مستدرك الوسائل؛

2- نفس الرحمان؛

3- دارالسلام؛

4-

فصل الخطاب؛

5- جنّة المأوى و ...

اشرف و در ميان استادان و طلاب، آوازه اش پيچيد.

پس از هشت سال پربار در نجف اشرف به اصرار پدر بزرگوار خود حاج سيد على به شهر و ديار خود بروجرد برگشت و ماندنش سى و شش سال به درازا كشيد و در اين دوران خدمات بسيار ارزنده اى كرد كه از جملۀ آن: تشكيل كلاس هاى درس و جمع آورى طلاب فاضل، تنظيم حاشيه اى بر العروة الوثقى اثر مرحوم سيد محمد كاظم طباطبايى يزدى، مبارزۀ منطقى و جدى عليه فرقه ضالّۀ بهايى و ريشه كن كردن آنها از آن خطه بود.

بروجردى ديدى گسترده نسبت به جهان آن روز خود داشت و پيوسته براى گسترش انديشه هاى ناب اماميه كوشش بى دريغ مى كرد و موكداً طلاب را تشويق به آموختن زبان ديگر و ترجمۀ آثار انديشمندان خارجى مى نمود و نمايندگان متبحر و مبرزى را براى تبليغ شيعه به كشورهاى مسلمان نشين غير شيعى گسيل مى داشت كه از آن جمله اعزام شيخ محمدتقى قمى به مصر و شناساندن درست مذهب شيعه به علماى اهل سنت آن سامان بود و همين امر هم باعث شد تا شيخ محمد شلتوت رييس دانشگاه الازهر مصر، فتوايى مبنى بر صحت پيروى از مذهب شيعه صادر نمايد و روى همين اصل، كتاب هايى از آثار بنام شيعه در مصر منتشر شد و تأثير بسيارى بر علما و استادان آنجا گذاشت؛ طورى كه آنان روش معتدل ترى را در پيش گرفتند. يكى از كارنامه هاى درخشان مرحوم بروجردى كه ارزش بسيار والايى دارد، احياء، تصحيح و پانوشت بر كتاب هاى علماى پيشين بود كه با تلاشى بى وقفه و خستگى ناپذير به سرانجامى نيك رسيد كه آن كتب به قرار زير است:

الخلاف، تأليف شيخ الطائفه الطوسى؛

جامع الرواة، تأليف شيخ محمد بن على اردبيلى

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 59

حائرى؛ قرب الاسناد، تأليف عبدالله بن جعفر حميرى؛ جعفريات (اشعثيات)، منسوب به اسماعيل فرزند امام موسى كاظم عليه السلام؛ چند جلد از مفتاح الكرامه، تأليف سيد جواد عاملى؛ منتقى الجمان فى الاحاديث الصحاح و الحسان، تأليف شيخ حسن بن زين الدين عاملى.

وى پژوهنده اى سختكوش بود و در احوال راويان حديث، شناخت طبقات و تعداد روات هر يك از آنان، تحقيقات شايان توجهى كرد كه از آن جمله، مجردات اوست بر كتب ارزشمند تشيع: تجريد اسانيد الكافى (اين كتاب به همت حاج ميرزا مهدى صادقى- يكى از شاگردان وى- در 714 ص به تازگى در قم به چاپ رسيده است)؛ تجريد اسانيد الفقيه؛ تجريد اسانيد الامالى؛ تجريد اسانيد الخصال؛ تجريد اسانيد التهذيب؛ تجريد اسانيد الفهرست؛ تجريد اسانيد رجال النجاشى.

مرحوم بروجردى حواشى و تعليقه هايى نيز بر آثار مهم در فقه و اصول نگاشت كه عبارتند از: حاشية على العروة الوثقى؛ حاشية على خلاف الشيخ الطوسى؛ شرح كفايه الاصول (استاد وى آخوند خراسانى).

مرحوم بروجردى بجز كسب دانش و تعليم آن، خدمت به مردم را افضل كارهاى خود مى دانست؛ به نحوى كه پيش از رفتنش از اين سراى خاكى، براى خود باقيات الصالحات به جاى گزارد:

تأسيس مسجد اعظم قم در كنار آستانۀ حضرت معصومه (س)؛ كتابخانۀ مسجد اعظم؛ مدرسۀ علميۀ نجف كه يكى از نزديك ترين مدارس به حرم مطهر حضرت اميرالمومنين عليه السلام است؛ حسينيه و حمام سامرا؛ مسجد هامبورگ آلمان؛ بازسازى و مرمت چندين مدرسه؛ مسجد و كتابخانه در شهرها و كشورهاى مختلف؛ بيمارستان نكويى قم و ...

آيت الله بروجردى در شهر قم، چشم

از جهان فرو بست.

بزرگ ترين و ماندگارترين اثر مرحوم بروجردى كتاب مستطاب 31 جلدى جامع احاديث الشيعة است كه به ترتيب ابواب فقه و در مجلدات جداگانه توسط شاگردان مستعد وى كه هر كدام استادى تمام هستند، به پايان رسيده است.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 60

را به ديدۀ منت، قبول فرمايند.

در پايان، از استادان عاليمقام علوم اسلامى و فرزانگان حوزه هاى علميه و فرهيختگان دانشگاه ها تقاضا دارم با ديدۀ عفو و ارشاد، خطاها و نقص ها را تذكر دهند تا در چاپ هاى بعدى از تذكرهاى عزيزان منتفع شويم و عذر اين كمترين را در ضعف و قصور ارائۀ بهتر آثار جاودان اهل بيت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله پذيرا باشند؛ چرا كه ان الهدية على قدر مهديها.

والسلام عليكم و رحمة الله و بركاته

احمد اسماعيل تبار

تهران، شهريور 1385 شمسى

برابر با شعبان 1427 قمرى

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 61

العلوم المعروف ب الفوائد الرجاليّة. السيد محمد المهدى بحر العلوم الطباطبائى. مكتبة الصادق، ايران، 1363 ش.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 62

13. رجال النجاشى. ابوالعبّاس احمد بن على بن احمد بن العباس النجاشى. مؤسسة النشر الاسلامى، قم، 1418 ق.

14. رياض العلماء وحياض الفضلاء. الميرزا عبد اللّٰه الافندى الاصبهانى. مطبعه خيّام، ايران، 1401 ق.

15. رياض المحدّثين. محمّد على بن الحسين النائينى. مكتبة آية اللّٰه العظمى المرعشى النجفى، قم، 1381 ش/ 1423 ق/ 2003 م.

16. سيرة النبوية. ابن هشام. دار احياء التراث العربى، بيروت

17. الفتوح اعثم كوفى. احمد بن على اعثم كوفى. مترجم محمد بن احمد مستوفى هروى، مصحح طباطبايى مجد، غلامرضا، انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ سوم، تهران، 1380 ش.

18. فرهنگ نامۀ دهخدا. دهخدا، على اكبر. موسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1373 ش.

19. فرهنگ نامۀ معين. معين، محمد. انتشارات اميركبير، چاپ هيجدهم، تهران، 1380 ش.

20. فهرست كتب الشيعة واصولهم. شيخ طوسى، مكتبة المحقق الطباطبائى، قم، 1420 ق.

21. قاموس الرجال، محمدتقى التسترى. مؤسسة النشر الاسلامى، ايران، 1410 ق.

22. مجمع الرجال. على القهپائى. مؤسسۀ مطبوعاتى اسماعيليان، ايران، بى تا.

23. معجم المؤلفين. كحاله، عمر رضا. دار احياء التراث العربى، بيروت.

24. معجم رجال الحديث. خويى، ابوالقاسم موسوى. نشر آثار الشيعه، قم، 1409 ق.

25. معجم مؤلّفى الشيعة. على الفاضل القائنى النجفى. وزارة الإرشاد الإسلامى، ايران، 1405 ق.

26. موسوعة العظماء الشيعة. حكيمى، محمد. موسسه الاعلمى، بيروت، 1418 ق.

27. نقد الرجال. مصطفى الحسينى التفريشى. انتشارات آل المصطفى، ايران، بى تا.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 63

اسراء 17/ 66.

(8). قصص 28/ 73.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 69

پس از نزد خدا رزق بجوييد و او را بپرستيد و براى او سپاس گوييد. به سوى او باز گردانيده مى شويد «1».

و از نشانه هاى او فرستادن بادهاى بشارت گر است و تا از رحمت خود به شما بچشاند و تا كشتى به فرمان او حركت كند و تا از فضل او بجوييد و شايد شما شكر گوييد «2».

و دو دريا مساوى نيستند، اين شيرينِ گواراست، كه نوشيدنش تشنگى زداست و اين شورِ تلخ؛ و از هر يك گوشتِ تازه مى خوريد و زيورى كه مى پوشيد استخراج مى كنيد و كشتى را در آن شكافنده مى بينى، تا از فضل او بجوييد و شايد شما سپاسگزارى كنيد «3».

خداوند يكتا كسى است كه دريا را تسخير شما گردانيد، تا به فرمانش كشتى در آن حركت كند و تا از فضل (روزى) او بجوييد و باشد كه سپاسگزارى كنيد.

و همۀ آنچه در آسمان ها و زمين از جانب اوست، براى شما مسخر گردانيد. به يقين در آن نشانه هايى است براى گروهى كه مى انديشند «4».

هنگامى كه نماز به انجام رسيد، در زمين پراكنده گرديد و از فضل (روزى) خدا بجوييد و خداى را بسيار ياد كنيد. شايد رستگار شويد «5».

و گروهى ديگر در زمين مسافرت مى كنند، از فضل [روزى] خدا جستجو مى كنند «6».

و روز را زمان زندگى و معاش قرار داديم «7».

آياتى كه بر اين مطلب دلالت مى كند، بيش از اين هاست ولى همين اندازه بسنده است.

روايات

1- 31216- (1) امام صادق عليه السلام به هشام صيدلانى فرمود:

«اى هشام! (حتى) اگر مشاهده كردى دو سپاه رو در روى هم صف بسته اند، پس در آن روز [نيز]

طلب روزى را رها نكن!»

2- 31217- (2) شهاب بن عبد ربّه مى گويد: «امام صادق عليه السلام به من فرمود:

[حتى] اگر يقين «8» كردى يا به تو خبر رسيد كه «اين امر» فردا تحقق خواهد يافت، پس طلب روزى را رها نكن! و اگر توانستى وبال و كَلّ (ديگران) نباشى، پس چنين كن!

مقصود از «اين امر» ظهور حضرت حجت (عج) يا مرگ يا قيامت است؛ پس تأمّل كن!» «9»

______________________________

(1). عنكبوت 29/ 17.

(2). روم 30/ 46.

(3). فاطر 35/ 12.

(4). جاثيه 45/ 12- 13.

(5). جمعه 62/ 10.

(6). مزمل 73/ 20.

(7). نباء 78/ 11.

(8). واژه «ظنّ» به معناى گمان كردن است و به معناى يقين نيز به كار مى رود.

(9). مرحوم علامۀ مجلسى قدس سره مقصود از «اين امر» را ظهور حضرت حجت (عج) مى داند و حمل آن را بر مرگ بعيد دانسته است. مرآت العقول 19/ 24.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 71

3- 31218- (3) معلى بن خُنَيس مى گويد: «در خدمت امام صادق عليه السلام حضور داشتم، كه آن حضرت دربارۀ شخصى سؤال كرد. به وى عرض شد: او نيازمند شده است!

امام عليه السلام پرسيد: اكنون چه مى كند؟

گفته شد: در خانه، پروردگارش را عبادت مى كند!

امام عليه السلام فرمود: پس قوت و غذايش از كجاست؟

پاسخ داده شد: از طرف برخى برادران دينى اش!

آن گاه امام عليه السلام فرمود: به خدا سوگند! [به يقين] آن كس كه زندگى او را تأمين مى كند، عبادتش از وى بيشتر است».

4- 31219- (4) عمر بن يزيد از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«مى پندارى اگر شخصى داخل خانه اش گردد و در خانه را بندد، آيا از آسمان چيزى بر او فرو مى بارد!»

5- 31220- (5)

عمر بن يزيد به امام صادق عليه السلام عرض كرد: «شخصى گفت: به طور قطع خانه ام مى نشينم و به نماز و روزه و عبادت پروردگارم مى پردازم و روزى ام خودش خواهد رسيد!

امام صادق عليه السلام فرمود: او يكى از سه شخصى است كه دعايش اجابت نخواهد شد.».

6- 31221- (6) سه گروه دعا مى كنند ولى براى شان اجابت نمى شود:

شخصى كه از طلب روزى بازنشيند، سپس بگويد: خداوندا! به من روزى ده! خداوند متعال مى فرمايد: مگر برايت راهى به سوى طلب رزق قرار ندادم؟

و شخصى كه همسر بدى دارد، مى گويد: خدايا، مرا از [دست] او نجات بده! خداوند متعال مى فرمايد: مگر اختيارش را به دست تو قرار ندادم؟!

و مردى كه مال خود را به ديگرى دهد [/ قرض دهد] و بر اين مطلب بر او گواه نگيرد. آن گاه وى [تحويل گيرنده] انكار كند. پس صاحب مال، او را نفرين مى كند و خداوند متعال مى فرمايد: «من به طور قطع، گواه گرفتن را فرمان داده ام و تو انجام ندادى!»

7- 31222- (7) عمر بن يزيد از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«من براى تأمين نيازى كه خداوند آن را برايم كفايت كرده است، خود را به زحمت مى اندازم. و من خود را در اين راه به زحمت نمى اندازم مگر به خاطر اين كه خداوند مرا در تابش خورشيد در حال جستجوى روزى حلال مشاهده كند. آيا سخن خداوند عز و جل را نشنيده اى كه مى فرمايد: پس وقتى نماز به انجام رسيد، در زمين پراكنده شويد و از فضل خدا (روزى) جستجو كنيد.

اگر شخصى وارد خانه اى گردد و درِ آن را بر روى خود گِل بگيرد و بگويد: روزى ام بر من فرود مى آيد،

آيا مى پندارى اين گونه خواهد شد؟ آگاه باش كه وى يكى از سه گروهى است كه هيچ دعايى از آنان اجابت نخواهد شد!

عمر بن يزيد پرسيد: آنان كيانند؟

امام عليه السلام پاسخ داد: مردى كه همسرى دارد و به او نفرين مى كند، پس اجابت نخواهد شد؛ زيرا اختيار طلاق در دست اوست و اگر بخواهد، او را رها مى كند.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 73

و مردى كه بر ديگرى حقّى دارد و بر آن گواه نمى گيرد، آن گاه شخص بدهكار حق وى را انكار مى كند.

پس شخص طلبكار عليه او دعا مى كند ولى اجابت نمى شود؛ زيرا آنچه بدان مامور بود، ترك كرد.

و مردى كه مقدارى كالا دارد، آن گاه در خانه اش مى نشيند و حركت نمى كند و طلب نمى كند و به جستجوى روزى نمى پردازد، تا آنچه دارد، مصرف مى كند سپس براى رزق دعا مى كند، ولى اجابت نمى شود».

8- 31223- (8) امام صادق عليه السلام فرمود: «چهار گروه دعاى شان اجابت نمى شود: دعاى مردى كه در خانه اش نشسته مى گويد: پروردگارا، به من روزى ده! خداوند به او مى فرمايد: آيا به تو دستور كسب (جستجوى روزى) ندادم؟

و مردى كه همسرى دارد، آن گاه به وى نفرين مى كند. خداوند به وى مى فرمايد: آيا اختيارش را به دست تو قرار ندادم؟

و مردى كه مالى دارد و آن را تباه مى كند، پس مى گويد: پروردگارا، به من روزى ده! خداوند به وى مى فرمايد: آيا به تو دستور اعتدال ندادم؟ آيا به تو دستور اصلاح ندادم؟ آن گاه امام عليه السلام اين آيۀ قرآن را تلاوت فرمود:

(بندگان خداى رحمان) ... و كسانى هستند كه چون انفاق كنند، زياده روى و سختگيرى نمى كنند و ميان اين دو، اعتدال و ميانه روى را بر مى گزينند «1».

و

مردى كه صاحب مال است و بدون بيّنه و گواه آن را قرض مى دهد، پس خداوند مى فرمايد: آيا دستور گواه گرفتن به تو ندادم؟

9- 31224- (9) على بن عبد العزيز مى گويد: «امام صادق عليه السلام [به من] فرمود: عمر بن مسلم چه مى كند؟ پاسخ دادم:

فدايت شوم! به عبادت روى آورده و تجارت را رها كرده است!

امام عليه السلام فرمود: واى بر او؛ آيا نمى داند دعاى تارك كسب [روزى] اجابت نمى شود. وقتى كه اين آيه نازل گرديد: و هر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند گشايش برايش قرار مى دهد و از جايى كه گمان نمى كند، به او روزى مى دهد «2». گروهى از اصحاب رسول خدا صلى الله عليه و آله درها را بستند و به عبادت روى آوردند و گفتند: به تحقيق كفايت شده ايم! اين خبر وقتى به پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد به دنبال آن ها فرستاد و فرمود:

چه چيز شما را به اين روش واداشت؟

گفتند: اى رسول خدا صلى الله عليه و آله! خداوند روزى مان را براى ما ضمانت كرد، پس ما به عبادت روى آورديم!

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: هر كس چنين كند، خداوند دعاى او را اجابت نمى كند؛ [پس] بر شما باد به كسب و طلب روزى.»

در نقل كتاب من لا يحضره الفقيه اين جمله به سخنان پيامبر صلى الله عليه و آله افزوده شده است:

«به يقين من دشمن دارم كسى را كه دهانش را به سوى پروردگارش بگشايد و بگويد: به من روزى بده ولى با كار و تلاش آن را نجويد.»

10- 31225- (10) در حديث آمده است كه: «وقتى اين آيه نازل شد:

و هر

كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند گشايش برايش قرار مى دهد و از جايى كه گمان نمى كند، به او روزى مى دهد «3».

گروهى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله در خانه هاى شان ماندند و هر تلاشى را رها كردند و به گمان اين كه روزى شان ضمانت شده است، به عبادت پروردگارشان مشغول شدند. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وقتى از ماجرا آگاه شد، آنان را سرزنش كرد و فرمود: به يقين من دشمن دارم كسى را كه دهانش را به سوى پروردگارش بگشايد و بگويد: به من روزى بده ولى با كار و تلاش آن را نجويد.»

______________________________

(1). فرقان 25/ 67.

(2). طلاق 65/ 2- 3.

(3). طلاق 65/ 2- 3.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 75

11- 31226- (11) احمد بن محمد بن ابى نصر به امام رضا عليه السلام عرض كرد: «فدايت گردم! كوفه مرا هلاك كرده و زندگى در آنجا بسيار سخت و دشوار است و كسب و كار ما در بغداد است. از اين كوه درِ روزى به سوى مردم گشوده شده. امام فرمود: اگر تصميم به بيرون رفتن گرفته اى، بيرون رو؛ زيرا اين سالى پر اضطراب است و مردم راه گريزى از معاش ندارند. دست از كار و تلاش براى طلب روزى برندار.

احمد بن محمد بن ابى نصر گفت: فدايت شوم! آنان توانگرند و ما مى توانيم نسيه و مدت دار به آن ها بفروشيم. آيا يكساله به آن ها بفروشيم؟ امام عليه السلام فرمود: بفروش! راوى گفت: دو ساله چطور؟ امام عليه السلام فرمود: بفروش! راوى گفت: سه ساله چطور؟ امام عليه السلام فرمود: بيشتر از سه سال براى تو نفعى ندارد.»

12- 31227- (12) امام

باقر عليه السلام فرمود:

«من نسبت به شخصى كه هنگام بسته شدن راه هاى كسب درآمد، به پشت دراز مى كشد و مى گويد: خدايا، مرا روزى ده! و گردش در زمين [مسافرت] و پى جويى از فضل و روزى خدا را رها مى كند و حال آن كه مورچه به جستجوى رزق از لانه اش بيرون مى رود، احساس تنفّر مى كنم.»

13- 31228- (13) امير مؤمنان عليه السلام به امام مجتبى عليه السلام فرمود:

«انسانى را كه با كار و تلاش قوت و غذايش را مى جويد، نكوهش مكن؛ زيرا هر كسى كه قوتش را از دست دهد، خطاهايش زياد مى شود.»

14- 31229- (14) موسى بن بكر مى گويد: «امام موسى بن جعفر عليهما السلام به من فرمود:

هر كس با كار و تلاش از راه حلال به دنبال روزى باشد تا براى خود و خانواده اش سودى بياورد، همانند مجاهد در راه خداست. پس اگر در به دست آوردن روزى شكست خورد و موفّق به تحصيل آن نشد، به حساب خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله براى قوت و غذاى خانواده اش وام بگيرد، پس اگر آن را نپرداخت و مُرد، امام و پيشواى جامعه بايد آن را بپردازد و اگر نپردازد، او گناهكار است؛ زيرا خداوند عز و جل مى فرمايد:

همانا صدقات براى تهيدستان و بينوايان و كارگزاران آنان و جلب قلوب كافران و آزادى بردگان و بدهى وامداران است «1».

و اين شخص تهيدست، بينوا و بدهكار است.»

15- 31230- (15) ابن فضّال از امام صادق عليه السلام از پدرش از نياكانش عليهم السلام از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«هر كس در جستجوى روزى حلال مسافرت كند، همانند جهادگر در راه

خداست.»

______________________________

(1). توبه 9/ 60.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 77

16- 31231- (16) ابو حمزه از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هر كس در دنيا به منظور حفظ آبرو و رفاه خانواده اش و نيكى و مهربانى به همسايه اش به كسب و طلب رزق بپردازد، در روز رستاخيز با چهره اى بسان ماه شب چهارده با خداوند ديدار مى كند.»

17- 31231- (17) ابو خالد كوفى با واسطه از امام باقر عليه السلام از جدّ بزرگوارش پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«عبادت هفتاد جزء دارد، كه برترين آن ها طلب [روزى] حلال است.»

18- 31232- (18) اسماعيل بن مسلم از امام صادق عليه السلام از نياكانش عليهم السلام روايت مى كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«عبادت هفتاد جزء دارد، كه برترين آن طلب [روزى] حلال است.»

اين حديث با سندهاى ديگرى نيز نقل شده است.

19- 31233- (19) امام كاظم عليه السلام از نياكانش عليهم السلام روايت مى كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«عبادت ده جزء دارد، كه نُه جزء آن در طلب [روزى] حلال است.»

20- 31234- (20) عبد الرحمان بن حجاج از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«محمد بن منكدر «1» همواره مى گفت كه: من تصور نمى كردم على بن الحسين عليه السلام جانشينى برتر از خود بر جاى گذارد. تا اين كه فرزندش محمد بن على عليه السلام را مشاهده كردم و تصميم گرفتم وى را پند و اندرز گويم ولى او مرا نصيحت كرد.»

ياران محمد بن منكدر از وى پرسيدند: مگر او به تو چه اندرزى داد؟

______________________________

(1). وى از بزرگان اهل سنت

بود كه علاقه و محبت زيادى به امامان شيعه داشت. قاموس الرجال 9/ 608، 7304- م.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 79

وى پاسخ داد: يك روز در اوج گرما به اطراف مدينه رفتم. در آنجا با ابو جعفر محمد بن على عليه السلام برخورد كردم. وى مردى درشت هيكل و سنگين بود. و [در آن هواى گرم و سوزان] با دو غلام سياه يا دو آزادشده اى كه قبلًا برده بوده اند، همراه بود. با خود گفتم: سبحان الله! بزرگى از بزرگان قريش در اين وقت روز با اين حال در پى دنياست! به خدا سوگند! حتماً او را نصيحت خواهم كرد! به وى نزديك شدم و سلام كردم.

امام با صداى بلند و تندى «1»- در حالى كه به شدت عرق مى ريخت- سلامم را پاسخ داد. به او گفتم: خداوند كارهايت را سامان دهد! بزرگى از بزرگان قريش، در اين ساعت و بر اين حالت در پى دنيا! به من بگو كه اگر در اين حال مرگت فرا رسد چه مى كنى؟

امام عليه السلام فرمود: اگر در اين حال مرگ به سراغم بيايد، در حال انجام طاعتى از طاعت هاى خداوند به سراغم آمده است كه به وسيلۀ آن خود و خانواده ام را از [نياز] به تو و به مردم باز مى دارم. من همواره اين نگرانى را داشته ام كه اگر مرگ به سراغم آمد، در حال انجام معصيتى از معصيت هاى خدا باشم.

محمد بن منكدر گفت: راست گفتى، خداوند ترا رحمت كند! تصميم گرفتم ترا اندرز گويم ولى تو به من پند دادى.»

21- 31235- (21) عبدالاعلى مولى آل سام مى گويد: «در يك روز بسيار گرم، در يكى از كوچه هاى

مدينه به استقبال امام صادق عليه السلام رفتم و به وى عرض كردم: فدايت شوم! مقامت نزد پروردگار و خويشاوندى ات با پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله [اين گونه است]؛ با اين حال در چنين روزى براى خود تلاش مى كنى [و خود را به زحمت مى اندازى].

امام فرمود: اى عبدالاعلى! در پى روزى بيرون رفتم تا از مثل تو بى نياز شوم.»

22- 31236- (22) امير مؤمنان عليه السلام در گرم ترين وقت روز در پى نيازى كه خداوند آن را تضمين كرده است، بيرون مى رفت.

مى خواست خداوند وى را در اين حال مشاهده كند كه خود را براى طلب [روزى] حلال به زحمت مى اندازد.

23- 31237- (23) قطب راوندى در كتاب لبّ اللباب از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود: «من در نيازى كه خداوند آن را تضمين كرده است، خود را به رنج و زحمت مى اندازم. خود را در اين راه به زحمت نمى اندازم مگر براى تحقق اين منظور كه خداوند مرا در تابش خورشيد در حال طلب [روزى] حلال مشاهده كند. آيا سخن خداوند متعال را نشنيده اى [كه مى فرمايد]:

پس آن گاه كه نماز به انجام رسيد، در زمين پراكنده شويد و از فضل خدا كسب و جستجو كنيد» «2».

______________________________

(1). «نهر» در لغت به معناى راندن با صداى بلند است واين گونه پاسخ از امام عليه السلام يا به دليل خستگى و واماندگى از حركت بر اثر درشتى هيكل وى بوده است يا به دليل ادب كردن محمد بن منكدر به خاطر آگاهى امام عليه السلام از تصميم وى و انحراف در عقيده اش. اين واژه در حديث با «ب» خوانده شده است كه به معناى نفس نفس زدن است.

ملاذ الاخيار 10/ 261؛ مرآت العقول 19/ 17.

(2). جمعه 63/ 10.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 81

24- 31238- (24) از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود:

«روزى كه هيچ سايه اى جز سايۀ عرش نيست- در زير آن سايه- شخصى ايستاده است كه براى به دست آوردن چيزى از فضل خدا در زمين به سفر و كاسبى مى پردازد كه با آن نياز خود را برطرف سازد و با آن به خانواده اش بازگردد.»

25- 31239- (25) اسماعيل بن مسلم از امام صادق عليه السلام از نياكانش روايت مى كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «هر كس بر اثر طلب [روزى] حلال، شب را خسته و رنجور سپرى كند، شب را با گناهان آمرزيده، به صبح رسانده است.»

26- 31240- (26) از حضرت على عليه السلام نقل شده است كه فرمود:

«صبحگاهان بيرون رفتن شما [به سوى جهاد] در راه خدا برتر از صبحگاهان بيرون رفتن شما براى به دست آوردن چيزى كه با آن وضعيت فرزند و خانواده اش را سامان دهد، نيست.

و همچنين آن حضرت فرمود: كسى كه به قصد كسب حلال بيرون رود، مانند كسى است كه در راه خدا جهاد مى كند.»

27- 31241- (27) خالد بن نجيح از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«با هر يك از اصحاب تان [شيعيان] ديدار كرديد به وى سلام برسانيد و به آنان بگوييد: فلانى فرزند فلانى [امام صادق عليه السلام] به شما سلام مى رساند. و به آن ها بگوييد: بر شما باد به تقواى الهى و به آنچه به وسيلۀ آن بر آنچه نزد خداست، راه يافته مى شود. به خدا سوگند! من

به شما فرمان نمى دهم مگر به آنچه خودمان را به آن فرمان مى دهيم. پس بر شما باد به تلاش و كوشش. هنگامى كه نماز صبح را بجا آورديد و بازگشتيد، پس صبح زود [در نخستين زمان روز] به دنبال طلب روزى رويد و [رزق] حلال را بجوييد؛ زيرا خداوند شما را روزى خواهد داد و شما را بر آن يارى و كمك خواهد كرد.»

28- 31242- (28) روايت شده كه امام صادق عليه السلام به عمرو بن سيف ازدى فرمود:

«طلب روزى حلال را رها نكن؛ زيرا تو را بر دينت كمك مى كند. بر شترت پاى بند بزن و توكل كن.»

29- 31243- (29) ايوب برادر أديم پارچه فروش مى گويد: «در خدمت امام صادق عليه السلام نشسته بوديم كه علاء بن كامل آمد، در مقابل امام عليه السلام نشست و به وى عرض كرد:

«دعايم كن تا خداوند در رفاه و آسايش به من روزى دهد!

امام فرمود: من برايت دعا نمى كنم؛ آن گونه كه خداوند فرمان داده، طلب [روزى] كن!»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 83

30- 31244- (30) كليب صيداوى مى گويد: «به امام صادق عليه السلام عرض كردم: در پيشگاه خدا براى من در خصوص روزى دعا كن. به تحقيق در تنگنا و فشار قرار گرفته ام.

امام عليه السلام فوراً در پاسخ من فرمود: دعا نمى كنم؛ بيرون برو و طلب [روزى] كن.»

31- 31245- (31) علا از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«آيا شما از مورچه ناتوان تريد؛ زيرا مورچه [غذايش] را به سوى لانه اش مى كشد.»

32- 31246- (32) سكونى از امام صادق عليه السلام از امام باقر عليه السلام از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله

روايت مى كند كه فرمود: «هنگامى كه يكى از شما تنگدست شد و در فشار قرار گرفت، [به دنبال روزى] بيرون رود و خود و خانواده اش را اندوهگين نسازد.»

33- 31247- (33) از امير مؤمنان عليه السلام روايت شده كه فرمود:

«از كوچ كردن، مال به دست مى آيد.»

34- 31248- (34) قطب راوندى در كتاب دعوات از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود: «به تحقيق، مردى از شما مى آيد كه گناهى بر وى نوشته نمى شود؛ زيرا او درگير معاش و زندگى است.»

35- 31249- (35) از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود:

«برخى از گناهان است كه هيچ نماز و روزه اى آن ها را جبران نمى كند.

سؤال شد: اى رسول خدا! پس چه چيز آن ها را مى پوشاند؟

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: اندوه ها و ناراحتى هاى طلب معاش و تأمين زندگى!»

36- 31250- (36) قاسم بن محمد با واسطه روايت مى كند كه از امام صادق عليه السلام سؤال شد: «ياران حضرت عيسى عليه السلام چگونه بودند كه بر روى آب راه مى رفتند؛ ولى چنين چيزى در ميان ياران پيامبر اكرم عليه السلام ديده نشده است.

امام عليه السلام در پاسخ فرمود: معاش ياران عيسى عليه السلام كفايت شده بود؛ ولى اينها [ياران پيامبر صلى الله عليه و آله] درگير معاش و امر زندگى شده اند.»

«1» در روايت جعفر بن احمد گذشت كه: «امام صادق عليه السلام فرمود: مبغوض ترين بندگان نزد خداوند فردى است كه شب مانند مردار بخوابد و روز را به بطالت بگذراند».

در روايت سيف گذشت: «هر كس از طلب معاش شرم و حيا نكند، هزينه اش كاهش مى يابد، آسوده

خاطر مى شود و خانواده اش در آسايش و رفاه قرار مى گيرد.»

______________________________

(1). مرحوم علامه مجلسى قدس سره در توضيح اين حديث مى فرمايد: «شايد معناى حديث اين باشد كه درگير معاش و طلب آن، سبب عدم دست يابى به اين مقام شده است؛ هر چند در آخرت از آن برتر است. يا اين كه گرفتار شدن در معاش، سبب ارتكاب گناهان و شبهات و دورى از خداوند گرديده است؛ از اين رو از اين مقام محروم شده اند. احتمال نخست با احاديثى كه دربارۀ برترى اين امت بر ساير امت ها وارد شده است، موافق تر است.» مرآت العقول 19/ 13- 14.

مرحوم فيض كاشانى مى فرمايد: «شايد مقصود اين باشد، كه گرفتار شدن در معاش، تكاليف مشكل و شاقى را به دنبال دارد كه امكان بيرون آمدن از آن ها بسيار كم است؛ از اين رو در اين راه تقصيراتى سر مى زند كه انسان را از ساحت مقدس خداوند دور مى كند.» الوافى جلد و صفحات مشخص نيست!

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 85

در روايت هيثم گذشت: «هر كس در راه طلب معاش شرم و حيا را كنار گذارد، هزينه [زندگى] اش كاهش مى يابد و خانواده اش در رفاه و آسايش قرار مى گيرد.»

در روايت جعفر بن ابراهيم گذشت: «چهار دسته هستند كه دعاى آن ها اجابت نمى شود: كسى كه در خانه اش بنشيند و بگويد: خدايا! به من روزى بده. پس به او گفته مى شود: آيا دستور طلب [روزى] به تو ندادم؟»

و در بسيارى از احاديث اين باب، آنچه بر اين مطلب دلالت مى كند گذشت؛ كه هر كس طلب روزى را رها كند و در پيشگاه خداوند دعا نمايد كه او را روزى دهد، خداوند دعايش

را اجابت نمى كند.

و در احاديث باب هاى آينده از باب هاى طلب روزى- به ويژه باب (5)- جايز نبودن ترك دنيايى كه براى آخرت به آن نياز است- و همچنين در بسيارى از احاديث باب هاى- آنچه به وسيلۀ آن كسب مى شود و باب مبغوضيت طلاق نزد خداوند- مطالبى در اين باره خواهد آمد.

را سامان دهد، نيست.»

43- 31257- (7) ثوبان از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«برترين دينار [مال] دينارى است كه انسان براى خانواده اش هزينه كند؛ دينارى كه براى مركبش در راه خدا مصرف كند و دينارى كه براى دوستانش در راه خدا خرج كند. آن گاه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

و چه كسى پاداشش بزرگ تر و ارزشمندتر از كسى است كه براى فرزندان صغيرش كار و تلاش كند تا خداوند به وسيلۀ او آن ها را از [احتياج به مردم] حفظ كند و بى نيازشان گرداند.»

44- 31258- (8) امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

«امام سجاد عليه السلام- على بن الحسين عليه السلام- همواره صبحگاهان پيش از آفتاب به دنبال روزى مى رفت. از وى سؤال شد: اى فرزند رسول خدا صلى الله عليه و آله [صبح به اين زودى] كجا مى روى؟

امام سجاد عليه السلام پاسخ گفت: به خانواده ام صدقه مى دهم!

گفته شد: آيا [به خانواده ات] صدقه مى دهى؟

________________________________________

بروجرى، آقا حسين طباطبايى - مترجمان: حسينيان قمى، مهدى - صبورى، م، منابع فقه شيعه، 31 جلد، انتشارات فرهنگ سبز، تهران - ايران، اول، 1429 ه ق

منابع فقه شيعه؛ ج 22، ص: 87

امام عليه السلام فرمود: هر كس [روزى] حلال بجويد، پس آن صدقه اى است از جانب خدا بر او.»

45- 31259- (9) معاذ بن كثير از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«از خوشبختى مرد اين است كه تأمين كننده و اداره كنندۀ خانواده اش باشد.»

46- 31260- (10) على بن غراب از امام صادق عليه السلام از جد بزرگوارش رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«ملعون است! ملعون است! هر كس بار

زندگى خود را بر دوش ديگران قرار دهد. ملعون است! ملعون است! هر كس خانوادۀ خويش را تباه سازد.»

در كتاب من لا يحضره الفقيه آمده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:

«ملعون است! ملعون است! هر كس خانوادۀ خويش را تباه مى سازد.»

47- 31261- (11) هشام بن سالم از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«در گناهكار بودن فرد همين بس كه خانوادۀ را تباه مى كند.»

در كتاب جعفريات، امام صادق عليه السلام اين حديث را از امير مؤمنان نقل كرده است.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 89

48- 31262- (12) از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود:

«طلب [روزى] حلال بر هر مرد و زن مسلمان واجب است.»

49- 31263- (13) سكونى از امام صادق عليه السلام از نياكانش روايت مى كند كه: «رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

كسب و كار پس از [نماز] واجب است.»

در حديث حماد گذشت كه: «پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله از جبرئيل پرسيد: اين كاخ از آنِ كيست؟ جبرئيل پاسخ داد: از آنِ كسى كه سخن نيكو گويد و مدام روزه دارد و به ديگران غذا بخوراند.» تا آنجا كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به على فرمود:

«آيا مى دانى مقصود از طعام خوراندن چيست؟ على عليه السلام عرض كرد:

خداوند و پيامبرش داناترند! پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

كسى كه براى خانواده اش آنچه را كه به وسيلۀ آن آبروى شان را [از درخواست] نزد مردم حفظ كند، طلب كند.»

در احاديث باب گذشته نيز مناسب با آن وجود داشت و در احاديث باب 5 و باب 25

آنچه بر مطلب مورد بحث دلالت مى كند، خواهد آمد. همچنين در باب وجوب تأمين خانواده از باب هاى نفقات، آيات و اخبارى مناسب با اين موضوع خواهد آمد.

آيا نمى دانند كه حتماً خداوند براى هر كه بخواهد، روزى را گسترده و [يا] تنگ قرار مى دهد «6».

و هر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند برايش راه برون رفت [از تنگناها] قرار مى دهد و او را از جايى كه نمى پندارد، روزى مى دهد «7».

آيه هاى قرآنِ مناسب با اين باب، بسيار زياد است.

50- 31264- (1) ابوحمزه ثُمالى از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در حجة الوداع فرمود:

«آگاه باشيد كه روح الامين [/ جبرئيل عليه السلام] در قلب من دميد، كه به يقين هيچ كس نمى ميرد تا به طور كامل روزى اش را مصرف كند. پس از خدا بترسيد و در طلب [روزى] ميانه روى و اعتدال پيشه كنيد. و تأخيربخشى از روزى، هرگز شما را به جستجوى آن به وسيلۀ برخى گناهان وادار نكند؛ زيرا به يقين خداوند- تبارك و تعالى- روزى را از راه حلال ميان خلق خويش تقسيم كرد و از راه حرام ميان شان تقسيم نكرد. پس هر كس از خدا پروا كند و بردبارى نمايد، خداوند روزى اش را از راه حلال به وى خواهد بخشيد و هر كس پردۀ حجاب را بدرد، شتاب كند و روزى اش را از غير حلال بردارد، به همان اندازه از روزى حلالش كاسته مى شود و در قيامت عليه او محاسبه مى شود.»

نظير اين حديث در كتاب المقنعه و كتاب التمحيص نيز آمده است؛ با اين تفاوت كه در كتاب المقنعه تا جملۀ: «و در طلب [روزى] ميانه روى و اعتدال پيشه كنيد»، گزارش شده است و در كتاب التمحيص پس از جملۀ: «و تأخيربخشى از روزى، هرگز شما را به جستجوى آن به وسيلۀ برخى

گناهان وادار نكند»، اين جمله افزوده شده است: «زيرا حتماً جز از راه اطاعت نمى توان به آنچه نزد خداوند است، دست يافت.»

51- 31265- (2) ابوحمزه ثمالى از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«رسول خدا صلى الله عليه و آله در حجة الوداع سخنرانى كرد و فرمود: اى مردم، به خدا سوگند! هيچ چيز نيست كه شما را به بهشت نزديك و از آتش دور گرداند مگر آن كه شما را به آن فرمان دادم. و هيچ چيز نيست كه شما را به آتش نزديك و از بهشت دور گرداند، مگر آن كه شما را از آن بازداشتم. آگاه باشيد كه روح الامين در قلب من دميد

______________________________

(1). قصص 28/ 82.

(2). عنكبوت 29/ 62.

(3). روم 30/ 73.

(4). سبا 34/ 36.

(5). سبا 34/ 39.

(6). زُمَر 39/ 52.

(7). طلاق 65/ 3.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 93

كه به يقين هيچ كس نمى ميرد تا روزى اش را به طور كامل مصرف كند. پس تقواى الهى پيشه كنيد و در طلب روزى ميانه رو باشيد و تأخيربخشى از روزى، شما را وادار نكند تا آن را از راه غير حلال بجوييد؛ زيرا يقينا جز به وسيلۀ اطاعت خدا نمى توان به آنچه نزد اوست، دست يافت.»

52- 31266- (3) عبدالله بن عمر از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«هيچ چيز نيست كه شما را از آتش دور گرداند مگر آن كه براى تان بيان كردم و هيچ چيز نيست كه شما را به بهشت نزديك كند مگر آن كه شما را بر آن رهنمون شدم. همانا روح القدس در قلب من دميد كه هرگز هيچ يك از شما نمى ميرد تا اين كه

روزى اش را به طور كامل مصرف كند. پس در طلب [روزى] ميانه روى كنيد. تأخير روزى، شما را وادار نكند تا بخشى از فضل [و روزى] خدا را از راه نافرمانى وى بجوييد؛ زيرا جز با اطاعت خدا هرگز نمى توان به آنچه نزد اوست [پاداش] دست يافت. آگاه باشيد كه هر كس رزقى دارد كه حتماً به وى خواهد رسيد؛ پس هر كس بدان راضى باشد، برايش مبارك مى گردد و گسترش مى يابد و هركس از آن ناخشنود باشد، بركت از آن برداشته مى شود و گسترش نمى يابد. همانا روزى به دنبال انسان است؛ همان گونه كه مرگ در پى اوست.»

53- 31267- (4) از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود:

«روزى، سخت تر از مرگ در طلب انسان است.»

54- 31268- (5) از رسول خدا صلى الله عليه و آله گزارش شده كه فرمود:

«همانا روزى، بنده را مى جويد؛ همان گونه كه مرگش به دنبال اوست.»

55- 31269- (6) در كتاب اخلاق ابوالقاسم كوفى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت شده كه در سخنرانى خويش فرمود:

«اى مردم، چيزى را نمى شناسم كه شما را به بهشت نزديك و از دوزخ دور گرداند مگر آن كه شما را به آن فرمان دادم. و چيزى را نمى شناسم كه شما را به آتش نزديك و از بهشت دور سازد، مگر آن كه شما را از آن بازداشتم. آگاه باشيد، كه هيچ كس نمى ميرد مگر آن كه آنچه از روزى- كه خداوند برايش مقرر داشته- به طور كامل مصرف كند. پس از خدا بترسيد و در طلب [روزى] ميانه روى كنيد.

و تأخير روزى، هيچ فردى از شما را بر آن ندارد تا به آنچه

برايش حلال نيست دست دراز كند؛ زيرا هرگز به آنچه نزد خداست نمى توان دست يافت مگر با اطاعت وى و خوددارى از محرماتش.»

56- 31270- (7) ابوحمزه و محمد بن مسلم از امام باقر عليه السلام از پيامبر اكرم روايت مى كند كه فرمود: «به تحقيق روح الامين در قلب من دميد، كه هيچ كس نمى ميرد تا به طور كامل روزى اش را دريافت كند؛ پس در طلب [روزى] ميانه روى پيشه كنيد و تأخيربخشى از روزى، شما را وادار نكند تا با نافرمانى خدا جوياى آنچه نزد اوست گرديد؛ زيرا هرگز به آنچه نزد خداست راه پيدا نمى شود مگر با اطاعت.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 95

57- 31271- (8) ابوالبلاد از امام باقر عليه السلام يا امام صادق عليه السلام از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود: «اى مردم، به تحقيق روح القدس در قلب من دميد كه هرگز كسى نمى ميرد تا آن كه به طور كامل روزى اش را دريافت كند- هرچند بر او تأخير شود. پس تقواى الهى پيشه كنيد و در طلب [روزى] ميانه رو باشيد و تأخير بخشى از آنچه نزد خداست، شما را وادار نكند تا با نافرمانى او به آن دست يابيد؛ زيرا هرگز به آنچه نزد خداست نمى توان دست يافت مگر به وسيلۀ اطاعت.»

58- 31272- (9) مرازم بن حكيم از امام صادق عليه السلام از نياكانش روايت مى كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«به تحقيق روح الامين- جبرئيل- از سوى پروردگارم به من خبر داد كه هرگز كسى نمى ميرد تا روزى اش را كامل كند. پس تقواى الهى پيشه كنيد و در طلب [روزى] ميانه رو

و معتدل باشيد! و بدانيد كه روزى دوگونه است: رزقى را طلب مى كنيد و رزقى شما را مى جويد. پس ارزاق تان را از راه حلال بجوييد. همانا اگر شما روزى هاى تان را از راه خودش [راه صحيح و مشروع] طلب كنيد، آن ها را به طور حلال مصرف مى كنيد و اگر از راه خودش نجوييد، آن ها را به گونۀ حرام مى خوريد. آن ها روزى هاى شماست و ناگزير از مصرف شان هستيد.»

59- 31273- (10) ابوالبلاد از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هيچ كس نيست مگر آن كه خداوند روزى اش را از راه حلال ثابت و معين كرده كه با عافيت آن را به دست آورد و از طرف ديگر آن را به وسيلۀ حرام [نيز] بر وى عرضه كرده است. پس اگر او چيزى از حرام به دست آورد، از [آن روزى] حلالى كه برايش مقرر شده، كاسته مى گردد. به جز اين دو، نزد خداوند فضل و بخشش بسيار است و اين [معناى] سخن خداوند است: از خداوند فضلش را درخواست كنيد» «1».

60- 31274- (11) از امير مؤمنان عليه السلام روايت شده كه فرمود:

«آنچه براى تو تقسيم شده، از دستت بيرون نمى رود؛ پس در طلب [روزى] ميانه رو باش.»

______________________________

(1). نساء 4/ 32.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 97

61- 31275- (12) ابوخديجه از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

« [حتى] اگر انسان در سوراخى باشد، خداوند روزى اش را به وى مى رساند؛ پس در طلب روزى ميانه روى كنيد.»

62- 31276- (13) به على عليه السلام گفته شد: «اگر كسى درِ خانه به رويش بسته و در آن زندانى گردد، از كجا روزى اش مى آيد.

امام عليه السلام فرمود: از جايى كه مرگ

به سراغش مى آيد.

63- 31277- (14) اسحاق بن عمار از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«خداوند خلايق را آفريد و به همراه شان روزى هاى شان را حلال و پاكيزه آفريد؛ پس هر كس بخشى از روزى اش را به گونۀ حرام به چنگ آورد، از روزى حلالش كاسته مى گردد.»

64- 31278- (15) اسماعيل بن كثير با واسطه گزارش مى كند كه: «وقتى آيۀ خداوند را از فضلش درخواست كنيد «1» نازل شد، ياران پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به يكديگر گفتند:

اين فضل چيست؟ كدام يك از شما در اين باره از رسول خدا صلى الله عليه و آله سؤال مى كند؟ على عليه السلام فرمود: من در اين باره از وى سؤال مى كنم! آن گاه از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله پرسيد: اين فضل چيست؟ رسول خدا صلى الله عليه و آله پاسخ فرمود:

خداوند خلقش را آفريد و روزى هاى شان را از راه حلال ميان شان تقسيم كرد و از راه حرام [نيز] بر آنان عرضه كرد. پس هر كس در شكستن حرمتى جسارت به خرج دهد به اندازه اى كه هتك حرمت الهى كرده، از [روزى] حلالش كاسته مى گردد و از وى حسابرسى خواهد شد.»

65- 31279- (16) قطب راوندى در كتاب لبّ اللباب از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«اگر بنده اى از روزى اش بگريزد، روزى به دنبالش حركت مى كند تا به وى دست يابد؛ همان گونه كه مرگ او را در آغوش مى گيرد.»

گزارش شده كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نظير اين جمله را به ابوذر فرمود و از امير مؤمنان عليه السلام نيز روايت شده كه فرمود:

«اگر يكى از شما

از روزى اش بگريزد، همان گونه كه مرگ به دنبالش مى رود، روزى در پى اش روان مى شود.»

66- 31280- (17) در كتاب جامع الاخبار نقل شده است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «اگر يكى از شما از روزى اش بگريزد، روزى در پى او روان خواهد شد؛ همان گونه كه مرگ به دنبال او مى رود.»

67- 31281- (18) پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به ابوذر فرمود: «اگر فرزند آدم از روزى اش فرار كند- آن گونه كه از مرگ فرار مى كند- روزى اش به وى خواهد رسيد؛ همان گونه كه مرگ او را درك خواهد كرد.»

68- 31282- (19) از على عليه السلام روايت شده كه فرمود:

«به زودى مرگ به سراغت خواهد آمد؛ پس در طلب روزى، ميانه رو باش.»

69- 31283- (20) على عليه السلام مى فرمايد:

«هر كس روزى را طلب نكند، روزى او را طلب مى كند.»

70- 31284- (21) از على عليه السلام نقل شده است كه فرمود:

«روزى ات تو را مى جويد؛ پس خود را از جستجوى آن راحت كن.»

______________________________

(1). نساء 4/ 32.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 99

71- 31285- (22) در كتاب المقنعه [شيخ مفيد قدس سره] آمده است كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«روزى به دوگونه تقسيم شده است: يك گونه به صاحبش مى رسد، هرچند آن را طلب نكند و نوع ديگر وابسته به طلب اوست. پس آنچه در هر حال براى بنده قرار داده شده، به سويش مى آيد؛ هر چند براى آن تلاش نكند و آنچه به [شرط] تلاش برايش مقرر شده است، سزاوار است كه از راه هاى خودش آن را بجويد و آن راه هايى است كه خداوند برايش حلال كرده، نه راه هاى ديگر. پس

اگر آن را از راه حرام طلب كند و بدان دست يابد، به حساب روزى اش گذاشته مى شود و [در قيامت] به حساب آن رسيدگى خواهد شد.»

72- 31286- (23) ابن عباس از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«اى مردم، به تحقيق رزق تقسيم شده و هيچ كس از آنچه برايش مقرر شده فراتر نمى رود؛ پس در طلب [روزى] اعتدال و ميانه روى پيشه كنيد. و به تحقيق عمر [انسان] محدود است و عمر هيچ كس از آنچه برايش مقرر شده تجاوز نمى كند؛ پس پيش از فرارسيدن مرگ [به سوى اعمال نيك] بشتابيد. و اعمال شمارش شده است.»

73- 31287- (24) از امام حسن عسكرى عليه السلام روايت شده كه فرمود:

«تا زمانى كه تاب و توان دارى، [از ديگران] درخواست نكن؛ زيرا براى هر روز، روزى جديدى است و بدان كه پافشارى در تقاضا شكوه و ارزش [انسان] را سلب مى كند و رنج و زحمت در پى دارد؛ پس بردبارى پيشه كن تا خداوند درى به رويت گشايد كه ورود به آن آسان باشد.

چه نزديك است روزى «1» به [انسان] اندوهگين و امنيت به [انسان] متوارىِ ترسان؛ پس چه بسا نابسامان شدن اوضاع «2» نوعى سنت و روش خداوند است. بهره ها داراى مراتب است. پس [در چيدن] ميوۀ نارس شتاب نكن كه تنها تو در وقت خودش [مى توانى] به آن دست يابى. بدان كه تدبيركنندۀ تو به زمانى كه در آن اوضاعت را اصلاح كند، آگاه تر است. پس در همۀ كارهايت به خيرخواهى او اطمينان كن تا حالت را اصلاح كند و در نيازهايت- پيش از رسيدن زمان آن ها- شتاب نكن، كه در اين

صورت سينه و قلبت تنگ مى شود و نوميدى بر تو چيره مى گردد.»

74- 31288- (25) قطب راوندى در كتاب لبّ اللباب گزارش نموده، كه سه پرنده به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله هديه شد، يكى از آن ها را به مصرف خانواده اش رساند. روز بعد همسرش يكى ديگر از آن ها را نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله آورد. حضرت فرمود:

«مگر تو را از ذخيره كردن چيزى براى روز بعد نهى نكردم!؛ زيرا خداوند همواره هر فردايى را روزى مى دهد.

رزق مقرر و معين شده است و به انسان به هر روشى كه بخواهد مى رسد. تقواى انسان پرهيزگار بر آن نمى افزايد و تباهكارى انسان فاجر از آن نمى كاهد و اگر انسان آزمند گردد و پرده ها را بِدَرَد، بيشتر از روزى اش نخواهد ديد.»

75- 31289- (26) از حضرت على عليه السلام روايت شده كه فرمود:

«هر رزقى سببى دارد، پس در طلب [روزى] ميانه روى كنيد.»

76- 31290- (27) همچنين از آن حضرت گزارش شده كه فرمود:

«در شگفتم از كسى كه مى داند خداوند روزى ها را معين كرده و به عهده گرفته و تلاشش بر آنچه براى وى در نظر گرفته شده، نمى افزايد؛ با اين حال در طلب روزى آزمند و شتابگر است و خود را به زحمت مى اندازد!»

77- 31291- (28) در غرر الحكم از على عليه السلام نقل شده كه فرمود:

«روزى ها با حرص و كثرت طلب به دست نمى آيد.»

78- 31292- (29) در غرر الحكم از على عليه السلام نقل شده كه فرمود:

«روزى كسى را كه در پى آن نيست، طلب مى كند.»

______________________________

(1). «صنع» معانى گوناگونى دارد؛ ولى آنچه در اينجا مناسب به نظر مى رسد يكى

محلى است كه در آن آب ذخيره مى كردند (النهايه 3/ 56) و ديگرى به معناى نيكى و روزى (المنجد).

(2). «الغِيَر» به معناى تغيير حالت از صلاح به فساد است (مجمع البحرين 2/ 346).

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 101

79- 31293- (30) از امام حسن عسكرى عليه السلام روايت شده كه فرمود:

«با زور و غلبه، از حوادث مقدَّر جلوگيرى نمى شود و روزى هاى نوشته و ثابت شده، با حرص به دست نمى آيد و باخوددارى از دست نمى رود.»

80- 31294- (31) از امير مؤمنان عليه السلام روايت شده كه فرمود:

«در طلب [روزى] ميانه روى كنيد؛ زيرا چه بسيار آزمندى كه نا اميد است و ميانه روى كه نا اميد نيست.»

81- 31295- (32) قطب راوندى در كتاب لبّ اللباب از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«اگر شما بر خدا توكل كنيد- آن گونه كه شايستۀ توكل بر اوست- به يقين همان گونه كه پرندگان را روزى مى دهد، به شما روزى خواهد داد.»

82- 31296- (33) امير مؤمنان عليه السلام مى فرمايد:

«نفس خود را با طاعت ها فروتن گردان و با قناعت آزاد ساز و در طلب [روزى] زياده روى مكن و در كسب، ميانه رو باش!»

83- 31297- (34) و نيز مى فرمايد:

«با شش چيز دين انسان سنجيده مى شود: قوى بودن ديندارى، راستى يقين، استحكام و شدت تقوى، غلبه بر هواىِ [نفس] و آرزوها، ميلِ اندك [به دنيا] و ميانه روى در طلب [روزى].»

84- 31298- (35) روايت شده كه امير مؤمنان عليه السلام در سفارش هاى خويش به فرزندش امام مجتبى عليه السلام فرمود:

«به يقين بدان كه تو [نمى توانى] به آرزوهايت دست يابى و از زمان مرگت فراتر روى. همانا تو در راه

پيشينيان خود هستى؛ پس در طلب [روزى] زياده روى مكن و در كسب ميانه روى كن؛ زيرا چه بسا طلبى كه به جنگ و ستيزه مى انجامد و هر جوينده اى كامياب نيست و هر ميانه روى نيازمند نيست. نفس خود را از هر پستى بزرگ دار؛ هر چند تو را به سوى خواسته ها و آرزوها بكشاند؛ زيرا هر چه به دست آورى- هر قدر هم كه بزرگ باشد- بهاى آنچه از دين و آبرويت از دست مى دهى، نخواهد بود. در خيرى كه جز از راه شرّ به دست نمى آيد و در آسايش و راحتى كه جز با رنج و سختى به دست نمى آيد، خير نيست.»

85- 31299- (36) امير مؤمنان عليه السلام فرمود:

«آنچه از دنيا به سويت مى آيد، بگير و روى گردان از آنچه از تو روى مى گرداند؛ پس اگر چنين نمى كنى [دست كم] در طلب [دنيا] ميانه روى كن.»

86- 31300- (37) در كتاب فقه الرضا آمده است: «در طلبِ روزى پرهيزكارى پيشه كن، در جستجوى آن ميانه رو باش و در كسب و كارت زياده روى مكن. و بدان كه روزى بر دو گونه است: يكى روزى اى كه تو در جستجوى آنى و ديگرى روزى اى كه تو را مى جويد. آن را كه طلب مى كنى، پس از راه حلال طلب كن؛ زيرا در صورتى خوردنش حلال است كه از راهش بجويى و الّا تصرف در آن حرام است. و [به هر حال] آن روزى توست كه از مصرفش گريزى ندارى!»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 103

87- 31301- (38) على عليه السلام از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«هر كس دوست دارد كه دعايش مستجاب گردد،

بايد راه كسب درآمدش را حلال و پاكيزه گرداند.»

88- 31302- (39) على عليه السلام از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله گزارش مى كند كه فرمود:

«هركس به رزقى كه خداوند برايش مقرر و معين كرد، راضى نباشد و شكايت و نارضايتى اش را ابراز كند و بردبارى از كف بدهد و به حساب خدا نگذارد، نيكى و حسناتش بالا نمى رود و خداوند را به گونه اى ملاقات مى كند كه از وى به شدت خشمگين است، مگر توبه نمايد.»

89- 31303- (40) قطب راوندى در كتاب لبّ اللباب از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود: «هر كس دنياى حلال را براى ثروت اندوزى، فخرفروشى و خودنمايى طلب كند، خداوند را درحالى كه به شدّت بر او خشمگين است، ملاقات خواهد كرد.»

90- 31304- (41) امير مؤمنان عليه السلام فرمود: «چنين نيست كه هر ميانه رُوى محروم باشد.»

91- 31305- (42) و نيز فرمود: «چنين نيست كه هر طالب روزى، به آن برسد.»

92- 31306- (43) و نيز فرمود:

«دنيا ثبات و قرار ندارد [و هر روز به كام كسى مى گردد]؛ پس با ميانه روى، بهره ات را از آن بجوى.»

93- 31307- (44) جابر گزارش مى كند كه امام حسن مجتبى عليه السلام به شخصى فرمود:

«اى مرد! آن گونه كه با دشمن مى جنگى، روزى طلب مكن. و همانند انسان تسليم شده به تقدير تكيه مكن؛ زيرا ايجاد و طلب فضل و روزى سنت است و ميانه روى در طلب، از عفت است. عفت هيچ رزقى را دور نمى كند و آزمندى هيچ فضل و روزى را جذب نمى كند؛ زيرا روزى تقسيم و مقرّر شده است و به كارگيرى آز، مستلزم گناهان است.»

94- 31308- (45) على عليه السلام فرمود: «ايمان بنده اى حقيقت ندارد تا اين كه اعتماد وى به آنچه نزد خداست بيشتر از اعتمادش به آنچه نزد خود اوست، باشد.»

95- 31309- (46) و نيز مى فرمايد:

«هر آنچه بدان بسنده شود، كافى است.»

96- 31310- (47) همو مى فرمايد:

«آن را كه نصيب به آسانى به دست نيايد، با كوشش با آن برنيايد.»

«1» 97- 31311- (48) همچنين مى فرمايد:

«هر كه بسيار ياد مرگ كند، به اندك از دنيا خشنود است.»

98- 31312- (49) از امام صادق روايت شده كه فرمود:

«هنگام غروب خورشيد، خداوند به فرشته اى دستور مى دهد؛ ندا سر دهد: اى مردم، به سوى پروردگارتان روى آوريد؛ زيرا آنچه اندك و بسنده باشد بهتر است از آنچه بسيار و سرگرم كننده باشد.

و فرشتۀ عهده دار خورشيد، هنگام طلوع، ندا سر مى دهد: اى فرزندان آدم، براى مرگ بزاييد، براى ويرانى بسازيد و براى نابودى انباشته كنيد.»

______________________________

(1). اين عبارت، برگردانى است از ترجمۀ نهج البلاغۀ استاد شهيدى، ص 432.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 105

99- 31313- (50) ابوسعيد خدرى مى گويد: «هنگام بازگشت از نبرد احد، مسلمانان گِرد وجود مقدس پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله حلقه زده بودند. آن حضرت در حالى كه به درخت بزرگى تكيه كرده بود، فرمود:

اى مردم، به سوى انجام وظيفه اى كه دربارۀ اصلاح آخرت به شما محول شده، روى آوريد و از آنچه براى تان در مورد دنيا تضمين شده، روى گردانيد. اعضاى بدن تان را- كه با نعمت هاى خداوند پرورش يافته- با به كارگيرى در راه سرپيچى از دستوراتش، در معرض خشم او قرار ندهيد. اشتغال خود را در راه دست يابى به آمرزش خدا قرار دهيد. همت خود را

در راه نزديكى به اطاعت وى مصروف داريد. هر كس نخست به بهره اش از دنيا بپردازد، نصيب اخروى اش را از دست مى دهد و به خواسته هاى دنيوى اش نيز نمى رسد. و هر كس از نصيب اخروى اش آغاز كند، بهره اش از دنيا به وى مى رسد و به آنچه از آخرت مى خواست، دست مى يابد.»

100- 31314- (51) محمد بن هارون به امام هادى عليه السلام عرض كرد:

«ما از نياكانت روايت شده ايم؛ زمانى بر مردم خواهد آمد كه چيزى عزيزتر از برادرى همدم يا به دست آوردن درهمى از حلال نيست.

امام عليه السلام فرمود: اى ابومحمد، عزيز موجود است ولى تو در زمانى هستى كه چيزى تنگدست تر از درهمى حلال يا برادرى در راه خدا نيست.»

101- 31315- (52) سكونى از امام صادق عليه السلام پرسيد: «زهد در دنيا چيست؟ امام فرمود: واى بر تو! زهد، بى رغبتى به حرام دنياست تا از حرامش پرهيز كنى.»

102- 31316- (53) امام كاظم عليه السلام به هشام بن حكم فرمود: «اى هشام، خردمندان زوايد دنيا را رها كردند تا چه رسد به گناهانش! ترك دنيا، فضيلت است و ترك گناه، واجب.»

103- 31317- (54) امير مؤمنان عليه السلام فرمود:

«... همچنين شخص مسلمانِ پاك از خيانت، يكى از دو پاداش و نيكى را از خدا انتظار دارد: يا دعوت كنندۀ خدا [يعنى عزرائيل] كه آنچه نزد خداست، برايش بهتر است يا روزى خدا كه در اين صورت وى داراى خانواده، مال، دين و شرافت خواهد بود. به تحقيق مال و فرزند، كِشت دنيا و عمل صالح، كِشت آخرت است كه گاهى خداوند براى گروه هايى ميان آن دو جمع مى كند.»

104- 31318- (55) ابراهيم بن محمد

از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هرگاه خداوند خير بنده اى را بخواهد، سى هزار [درهم] به او نمى بخشد.»

و نيز فرمود:

هرگز كسى ده هزار درهم از حلال نيندوخت و گاهى خداوند براى گروه هايى آن را گرد مى آورد.

هنگامى كه به اندازۀ قوت و غذا به كسى عنايت شود و به عمل صالح موفق گردد، به تحقيق خداوند دنيا و آخرت را براى وى جمع كرده است.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 107

105- 31319- (56) ابراهيم بن عمر از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هرگاه خداوند خير بنده اى را بخواهد، سى هزار [درهم] به وى نمى بخشد.

و نيز فرمود:

هرگز كسى ده هزار از حلال نيندوخت. به تحقيق خداوند آن دو [دنيا و آخرت] را براى گروهى جمع كرد، هنگامى كه به نزديكان ببخشند و موفق به عمل صالح گردند و به تحقيق خداوند دنيا و آخرت را براى گروهى جمع كرده است.»

«1» 106- 31320- (57) مفضل از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

« [حدّ] ثروت چهار هزار است. دوازده هزار كنز است. بيست هزار از حلال انباشته نمى شود.

صاحب سى هزار نابود و هلاك است و هر كس مالك يكصد هزار باشد، از شيعيان ما نيست.»

107- 31321- (58) پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«هر كس مالى از غير حلال به دست آورد، توشه اش به سوى آتش خواهد بود.»

108- 31322- (59) و نيز بيان داشت: «خداوند عز و جل مى فرمايد:

هر كس كه باك ندارد از چه راهى دينار و درهم به چنگ آورد، من [نيز] در روز قيامت باك ندارم كه وى را از چه درى وارد آتش

سازم.»

109- 31323- (60) سليم بن قيس هلالى از امير مؤمنان عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«دو آزمند سير نمى شوند: طالب دنيا و طالب علم. پس هر كس به حلال دنيا بسنده كند، نجات مى يابد و هركس آن را از غير حلال به دست آورد، نابود مى گردد، مگر آن كه توبه كند و بازگردد. و هر كس دانش را از اهلش بياموزد و آن را به كار بندد، نجات مى يابد. و هر كس به وسيلۀ دانش دنيا را بجويد، بهره اش همان است.»

110- 31324- (61) ابوهاشم جعفرى از امام هادى عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«خداوند در زمين، مكان هايى را قرار داد كه «رحمت شده» نام گذارى شده اند. خداوند دوست دارد در آن جا دعا شود تا اجابت كند. و خداوند در زمين، مكان هايى به نام انتقام گيرنده قرار داد. هنگامى كه شخصى از غير حلال مالى به دست آورد، خدا يكى از آن مكان ها را بر وى چيره مى گرداند تا در آن هزينه كند.»

______________________________

(1). متن اين حديث خالى از نوعى آشفتگى و بهم ريختگى نيست.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 109

111- 31325- (62) هشام بن حكم از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هر كس مالى از راه حرام به دست آورد، خداوند ساختمان و آب و گِل را بر وى چيره مى گرداند.»

112- 31326- (63) امير مؤمنان عليه السلام در تشييع جنازه اى، شخصى را خندان مشاهده كرد و فرمود:

«گويا مرگ براى ديگران مقرر گرديده. اى مردم، خوشا به حال كسى كه نفسش را فروتن و كسبش را پاك گردانيد.»

113- 31327- (64) از پيامبر اكرم صلى الله عليه

و آله روايت شده كه فرمود:

«هرگاه بنده اى مال حرامى به چنگ آورد- اگر از آن صدقه دهد- پاداش نمى گيرد. اگر مصرف كند، در آن بركت نمى بيند و اگر پس از مرگ آن را باقى گذارد، توشه اش به سوى آتش خواهد بود.»

114- 31328- (65) ابوبرده اسلمى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله گزارش مى كند كه فرمود:

«در قيامت هيچ بنده اى گام برنمى دارد تا دربارۀ چهار چيز از وى سؤال شود: از جسمش كه آن را در چه راهى فرسوده كرده است؛ از عمرش كه آن را در چه چيز گذرانده است؛ از مالش كه آن را از چه راهى به دست آورده و در كجا مصرف كرده است و از دوستى ما اهل بيت.»

115- 31329- (66) از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود:

«به يقين بازگرداندن يك ششم درهم حرامى [به صاحبش] نزد خداوند، برابر با هفتاد هزار حج مبرور [/ خالى از هر گناهى] است.»

116- 31330- (67) و نيز از آن حضرت گزارش شده كه فرمود:

«عبادت با حرام خوارى همانند ساختمان بر روى رمل [/ ريگزار] است.» و گفته شده: «مانند بناى بر آب است.»

117- 31331- (68) و همو فرمود:

«خداوند فرشته اى دارد كه هر شب بر فراز بيت المقدس ندا سر مى دهد: هر كس حرامى مصرف كند، خداوند هيچ عمل واجب و مستحبى را از وى نمى پذيرد.»

118- 31332- (69) حفص بن غياث از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«در ميان بنى اسرائيل مرد نيازمندى بود. همسرش براى طلب روزى وى را تحت فشار قرار داد.

در خواب از آن مرد سؤال شد كه: آيا دو

درهم حلال را بيشتر دوست دارد يا دو هزار درهم از حرام را؟

وى پاسخ داد: دو درهم حلال را بيشتر دوست دارم!

به او گفته شد: آن ها زير سرت است!

وقتى آن مرد بيدار شد، دو درهم زير سرش يافت. آن ها را برداشت و با درهمى يك ماهى خريد

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 111

و به خانه آورد. همسرش با مشاهدۀ آن وضع، با قيافۀ نكوهش گرانه به سويش آمد و سوگند ياد كرد كه به آن دست نزند. [ناچار] آن مرد شخصاً به آن پرداخت. وقتى شكمش را پاره كرد، ناگهان دو گوهر در آن يافت و آنها را به چهل هزار درهم فروخت.»

در حديث ابن عباس از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله گذشت: «هر كس مال حرامى به دست آورد، خداوند هيچ صدقه و آزاد كردن برده و حج و عمره اى را از وى نمى پذيرد و به تعداد پاداش اين كارها برايش گناه مى نويسد و آنچه از آن مال پس از مرگش باقى بماند، توشۀ وى به سوى آتش خواهد بود.»

«1» ساير احاديث آن باب، مناسب با بحث است.

و در احاديث باب 47 و 56 از باب هاى مبارزه با نفس، مطالبى بر اين بحث دلالت مى كند.

و در حديث ثابت از (حديث 1 همين باب) گذشت: «و حق شكمت اين است كه آن را ظرفِ حرام قرار ندهى.» «2»

و در حديث سكونى (حديث 32، باب 77، ج 18) گذشت: «براى خدا زوايدى از روزى است كه به هر كس از بندگانش بخواهد، مى بخشد.» «3»

و در بسيارى از احاديث باب 24 از باب هاى دعا، مطالبى بر لزوم پاكيزه كردن درآمد و دورى از

حرام آمده است.

و در حديث مرازم خواهد آمد: «اگر هر يك از شما از روزى اش فرار كند، او را دنبال مى كند تا به وى دست يابد؛ همان گونه كه اگر از مرگش فرار كند، دنبالش مى كند تا او را بگيرد.» «4»

تقسيم و مقرر شده و مرگ دربرگيرنده است و به كار گرفتن حرص، پى جويى گناهان است.»

در كتاب التمحيص نظير اين حديث از امام حسن عليه السلام گزارش شده؛ با اين تفاوت كه در آن آمده است: «ايجاد روزى از سنت است» و جملۀ: «مرگ دربرگيرنده است»، در آن نيامده است.

121- 31335- (3) در تفسير عياشى از امير مؤمنان گزارش نموده كه فرمود:

«اى فرزند آدم، بيشترين همّت و تلاش خود را صرف روزت نكن؛ كه اگر از دستت رفت، از عمرت نبوده است. پس اگر روزى تو را به اهتمام واداشت، به درستى كه هر روزى را كه تو در آن حضور يابى، خداوند رزقت را مى رساند. بدان هر چه بيش از قوت و غذايت به دست آرى، خزانه دار ديگران خواهى بود كه در دنيا رنج و زحمت تو را زياد مى كند و در قيامت حسابت را طولانى و وارثت از آن بهره بردارى مى نمايد. پس با مال و ثروتت در زندگانى سعادتمند باش و براى معادت پيشاپيش توشه اى تهيه كن؛ چرا كه سفر، دور و دراز است و وعده گاه، قيامت و قرارگاه، بهشت يا دوزخ است.»

122- 31336- (4) عبدالله بن سليمان از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«خداوند متعال روزى احمقان را وسيع و گسترده قرار داد تا انديشمندان از آن پند گيرند و بدانند با كار و تلاش و چاره انديشى و برنامه، آنچه در دنياست، دست نايافتنى است.»

123- 31337- (5) نظير حديث سابق با اين تفاوت كه به جاى «چاره انديشى»، «عقل» آمده است.

124- 31338- (6) از امير مؤمنان عليه السلام روايت شده كه لقمان در سفارش هايش به فرزندش گفت:

«اى پسر

عزيزم، آن كس كه يقينش كوتاه و رنج و تلاشش در طلب رزق اندك است، بايد از اين كه خداوند او را در سه مرحله از خلقتش بدون تلاش و كسب و چاره انديشى و برنامه ريزى روزى داد، پند گيرد و بداند كه خداوند او را در مرحلۀ چهارم [نيز] روزى خواهد داد.

مرحلۀ نخست؛ رحم مادر- قرارگاه رفيع و با منزلت كه هيچ سردى و گرمى او را نمى آزارد- خداوند در اين مرحله او را روزى داد.

آن گاه او را از آنجا خارج كرد و از شير مادرش براى وى غذايى را جارى ساخت كه بدون تحرك و صرف نيرو، او را پرورش داد.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 115

آن گاه كه از شير گرفته شد، خداوند از دسترنج پدر و مادرش با رأفت و مهربانى از سوى آنان نسبت به فرزندان شان، روزى وى را قرار داد.

تا اين كه عاقل و بالغ شد و در پى كسب [روزى] براى خويش روان شد. در اين زمان امر بر وى تنگ شد. [بينش وى به امور محدود گرديد] و به پروردگارش گمان هاى ناروا برد و، حقوق ديگران را در اموالش انكار كرد و بر خود و خانواده اش از ترس فقر و تنگدستى سخت گرفت.»

125- 31339- (7) امام صادق عليه السلام از امير مؤمنان عليه السلام روايت كرده كه فرمود:

«دور را بر خود نزديك بدانيد و مشكلات را آسان شماريد و بدانيد بنده هرچند در چاره انديشى ناتوان و نقشه اش سست باشد، سبب كاهش آنچه خداوند برايش مقرر و معين كرده نمى شود و هر چند در چاره انديشى توانا و نقشه اش نيرومند باشد، بر آنچه خداوند برايش مقرر و معين كرده، هرگز افزوده نمى شود.»

126- 31340- (8) از امام صادق عليه السلام روايت شده كه امير مؤمنان بسيار اين سخن را مى فرمود:

«به يقين بدانيد، هرچند تلاش بنده اى شدت گيرد و چاره انديشى وى بزرگ گردد و مكر و حيله اش (رنج و زحمتش) فزونى يابد، خداوند برايش قرار نداده كه از آنچه در لوح محفوظ براى وى مقرر و معين كرده، پيشى گيرد. و ناتوانى و كمى چاره انديشى بنده سبب تغيير در رسيدن وى به آنچه در لوح محفوظ برايش مقرر شده، نمى گردد.

اى مردم، به تحقيق هيچ كس به دليل زيركى و مهارت به اندازۀ شكاف هستۀ خرما توشه نمى گيرد و به خاطر حماقت به اندازۀ شكاف هسته خرما چيزى را از دست نمى دهد. كسى كه از اين مطلب آگاه باشد و آن را به كار بندد، سود برده و از بيشترين آسايش بهره مند است و آن كس كه بداند و در عمل ترك كند، همراه با بيشترين درگيرى زيان بيند. بسا نيكى به نعمت يافته اى، دامى است فراروى وى و بسا غافلى [از نظر مردم] كه روزى براى او ساخته و آماده مى شود.

پس اى تلاشگر! از تلاشت بكاه، از شتابت كم كن، از خواب غفلت بيدار شو، در آنچه خداوند بر زبان پيامبرش جارى ساخته، بينديش. اين هفت سخن را حفظ كنيد؛ زيرا از سخنان خردمندان و از امور راسخ و واجب در ذكر حكيم [/ لوح محفوظ] است، كه هيچ كس از طريق آن ها خدا را با دوستى ديدار نمى كند:

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 117

شرك به خدا در آنچه بر او واجب كرده است، ارضاى كينه توزى به بهاى نابودى خود، اقرار به امرى كه غير او انجام مى دهد، اظهار بدعت در

دين به منظور رستگار شدن در نزد مردم، شادمانى از ستايش مردم به آنچه انجام نمى دهد، خودستاى فخرفروش و صاحب و بزرگى و دروغ و تحقير. اى مردم، اهتمام درندگان به تجاوز است، اهتمام چهارپايان به شكم شان است. زنان اهتمام شان به مردان است و مؤمنان دلسوز، ترسان هستند. خداوند ما و شما را از آنان قرار دهد.»

127- 31341- (9) اصبغ بن نباته از امير مؤمنان عليه السلام روايت مى كند كه به يارانش فرمود:

«به يقين بدانيد، هر چند چاره انديشى بنده اى بزرگ و طلبش شديد و نقشه هايش قوى و دقيق باشد، خداوند بيش از آنچه در ذكر حكيم [/ لوح محفوظ] مقرر و معين كرده، برايش قرار نداده است.

پس هر كس اين نكته را بشناسد و آن را درك كند، آسوده ترين مردم است؛ افزون بر آن كه به منافعش خواهد رسيد.

و ترك كنندۀ آن، درگيرترين مردم است و زيان خواهد ديد و ستايش مخصوص خداست كه پروردگار جهانيان است.

چه بسا بهره مند از نعمتى كه نعمت دامى است فراروى او، و چه بسا گرفتارى نزد مردم كه برايش ساخته و آماده مى گردد. پس اى شنونده، بر تلاشت باقى بمان و از شتابت بكاه و قبر و معادت را به ياد آور؛ چرا كه بازگشت تو به سوى خداست و هرگونه عمل كنيد، پاداش مى گيريد.»

128- 31342- (10) و نيز از حضرت على عليه السلام روايت شده كه فرمود:

«به يقين بدانيد، هر چند چاره انديشى بنده اى بزرگ و طلبلش افزون و نقشه اش قوى و محكم باشد، خداوند بيش از آنچه در ذكر حكيم [/ لوح محفوظ] مقرر و معين كرده، برايش قرار نداده است و بندۀ ناتوان و بيچاره اش را از

رسيدن به آنچه در ذكر حكيم [/ لوح محفوظ] برايش مقرر كرده، جلوگيرى نكرده است.

آگاه از اين نكته و عمل كنندۀ به آن، آسوده ترين مردم و بهره مند است. و ترك كنندۀ آن، درگيرترين مردم و در زيان است.

چه بسا بهره مند از نعمتى كه نعمت، دامى است فرارويش؛ و چه بسا فرد مبتلائى كه امور به وسيلۀ گرفتارى برايش ساخته و آماده مى شود.

پس اى شنونده، بر سپاست بيفزا و از شتابت بكاه و در منتهاى روزى است بايست.»

129- 31343- (11) همچنين از آن حضرت گزارش شده كه فرمود:

«چه بسا كسى كه خود را به زحمت مى اندازد و بر وى سخت گرفته شده است. و چه بسا كسى كه در طلب، ميانه رو است و تقدير به وى كمك مى كند.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 119

130- 31344- (12) امام باقر عليه السلام از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«دنيا در تغيير و تحول و هر روز به كام كسى است. پس آنچه از دنيا كه به نفع توست، در ناتوانى به سراغت مى آيد و آنچه از دنيا به زيان توست، با نيرو و توانت نمى توانى آن را دور سازى. هر كس از آنچه از دست رفته قطع اميد كند، بدنش در آسايش است. هر كس به آنچه خداوند روزى اش دهد خشنود باشد، چشمش روشن مى گردد.»

131- 31345- (13) امير مؤمنان عليه السلام در سفارش خود به فرزندش محمد حنفيه فرمود:

«اى پسر عزيزم، بپرهيز از تكيه بر آرزوها! اى پسر عزيزم، روزى بر دوگونه است: رزقى كه آن را مى جويى و رزقى كه تو را مى جويد و اگر تو به سراغش نروى، آن

به سراغت مى آيد. پس اندوه سال خود را بر اندوه روزت نيفزا. هر روز آنچه در آن است، براى تو بسنده است. اگر سال از عمر توست، همانا خداوند هر روز آن تو را روزىِ تازه مقرّر و معين مى بخشد و اگر سال از عمرت نيست، پس چرا بر آنچه از آنِ تو نيست، غم و اندوه مى خورى! بدان هيچ جوينده اى به روزى ات بر تو پيشى نمى گيرد و هيچ نيرومندى نسبت به آن بر تو چيره نمى شود و آنچه برايت مقدر شده، از تو پنهان نمى شود.

چه بسيار انسان زحمتكش و كوشايى را مشاهده كردى كه روزى بر او تنگ گرفته شده و انسانى كه در طلب، ميانه رو و تقدير با او همكارى كرده است. همه چيز با نيستى هم آغوش است. امروز براى توست و تو از رسيدن به فردا مطمئن نيستى.»

اين حديث تا جملۀ: «آنچه برايت مقدر شده از تو پنهان نمى شود»، در نهج البلاغه و تا جملۀ: «و اگر تو به سراغش نروى، آن به سراغت مى آيد»، در كنز الفوائد نيز آمده است.

132- 31346- (14) از حضرت على عليه السلام روايت شده كه مى فرمايد:

«روزى بر دو گونه است: روزى اى كه به دنبال توست و روزى اى كه تو در پى آنى. پس هر كه دنيا را بجويد، مرگ او را مى جويد تا از دنيا بيرونش كند و هر كه آخرت را بجويد، دنيا به جستجويش مى پردازد تا روزى اش را به طور كامل پرداخت نمايد.»

133- 31347- (15) امام كاظم عليه السلام به هشام بن حكم فرمود:

«اى هشام، خردمندان در دنيا زاهدند و به آخرت تمايل دارند؛ زيرا آنان مى دانند كه دنيا هم طالب

است و هم مطلوب و آخرت [نيز] هم طالب است و هم مطلوب. پس هر كس آخرت را بجويد، دنيا به جستجويش مى پردازد، تا روزى اش را به طور كامل دريافت كند.

و هر كس دنيا را بجويد، آخرت به جستجوى او مى پردازد تا مرگ به سراغش آيد و دنيا و آخرتش را تباه سازد.

اى هشام، هر كس بى نيازىِ بدون مال آسايش قلب از حسادت و سلامت در دين را خواهان است، پس با حال تضرع از خداوند درخواست كند تا عقلش را كامل كند. پس هر كس تعقل كند به آنچه كفايتش مى كند، قناعت مى ورزد و هر كس به آنچه وى را كفايت مى كند قناعت ورزد، بى نياز مى شود و هر كس به آنچه برايش كافى است قناعت نورزد، هرگز بى نيازى را درك نمى كند.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 121

134- 31348- (16) رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله فرمود:

«هر كس به روزى اندك خشنود شود، خداوند به عمل اندك از وى خشنود خواهد شد.»

135- 31349- (17) امير مؤمنان عليه السلام كه فرمود:

«حرص بر دنيا را واگذار، در زندگى طمع نورز، مال و ثروت انباشته نكن؛ چرا كه تو نمى دانى براى چه كسى جمع مى كنى و نمى دانى در سرزمين خودت يا جاى ديگر جان مى دهى.

همانا روزى، تقسيم و معين شده و تلاش انسان سودى ندارد. نيازمند است، هر كس كه طمع ورزد و بى نياز است، هر كس كه قانع باشد.»

136- 31350- (18) امام صادق عليه السلام فرمود:

«هر گاه خداوند بنده اى را دوست بدارد، اطاعتش را به وى الهام مى كند، قناعت را ملازمش مى گرداند، در دين انديشمندش مى نمايد و با يقين نيرومندش مى كند. پس

به آنچه كفايتش مى كند، بسنده مى كند و با عفت خود را مى پوشاند. و هر گاه خداوند بنده اى را دشمن دارد، مال و ثروت را محبوب وى مى گرداند، آن را برايش گسترش مى دهد، دنيايش را به وى الهام مى كند و به هواى نفس و آرزوهايش واگذارش مى كند. پس بر مركب عناد و سركشى سوار مى گردد، فساد و تباهى را گسترش مى دهد و به بندگان ستم روا مى دارد.»

137- 31351- (19) محمد بن مسلم از امام صادق عليه السلام دربارۀ تفسير اين آيه پرسيد:

«هر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند راه برون رفت برايش قرار مى دهد و از جايى كه گمان نمى كند، وى را روزى مى دهد. امام فرمود: در دنيايش [چنين مى كند].»

138- 31352- (20) اسحاق بن عمار از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هر كس روزى اندك را بجويد، همان او را به گردآورى روزى بسيار مى كشاند (و هر كس روزى اندك را واگذارد، همان او را به از دست دادن روزى فراوان مى كشاند.»

139- 31353- (21) حسن بن بسام مى گويد:

«اسحاق بن عمار، درِ مغازه اش را بسته و كيسۀ پولش را مهر كرده و آمادۀ رفتن بود كه شخصى يك دينار غلّه درخواست نمود. اسحاق درِ مغازه را گشود و يك دينار حبوبات به وى داد.

حسن بن بسام مى گويد: به وى گفتم: اى بيچاره! اى اسحاق، كشتى براى تو هزار هزار [ميليون] درهم جنس مى آورد [و تو خود را سرگرم معاملۀ يك دينارى مى كنى]!

اسحاق بن عمار پاسخ داد: آيا گمان مى كنى من آزمند هستم؟

از امام صادق عليه السلام شنيدم كه فرمود: هر كس روزى اندك را ناچيز بشمارد، از روزى بسيار محروم مى شود.

آن گاه امام عليه

السلام به من رو كرد و فرمود: اى اسحاق، روزى اندك را ناچيز نشمار كه از روزى فراوان محروم مى شوى.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 123

140- 31354- (22) حسين جمّال مى گويد:

«روزى نزد اسحاق بن عمار حاضر بود. او كيسه اش را بسته و آماده رفتن بود، كه مردى به سراغش آمد و از وى درخواست كرد چند درهم را با دينار معاوضه كند. اسحاق درِ كيسه اش را گشود، چند درهم به وى داد و دينارش را گرفت.

حسين جمال مى گويد: به وى گفتم: سبحان الله! سود اين دينار چقدر است؟

اسحاق پاسخ داد: من اين كار را به دليل سود و ارزش اضافى دينار انجام ندادم، بلكه از امام صادق عليه السلام شنيدم كه فرمود: هر كس روزى اندك را ناچيز شمارد، از [روزى] فراوان محروم مى شود.»

در حديث زراره سخن معصوم عليه السلام گذشت كه فرمود: «تقدير نيمى از زندگى است، هرگز تهيدست نشود شخصى كه ميانه روى پيشه كند.»

«1» در حديث ابوخالد سخن معصوم گذشت كه فرمود: «از گناهانى كه روزى را دور مى كند، اظهار تهيدستى و كوچك شمردن نعمت هاست.» «2»

همچنين باب 47 و 49 از باب هاى جهاد نفس، ملاحظه گردد.

در حديث ابن سنان آمده است: «به يقين حرص آزمند، روزى به دنبال نمى آورد و ناخوشآيندى بى ميل از آن جلوگيرى نمى كند. اگر كسى از روزى اش بگريزد- آن گونه كه از مرگ مى گريزد- پيش از مرگ روزى به وى خواهد رسيد؛ همان گونه كه مرگ وى را در بر خواهد گرفت.» «3»

در حديث احمد بن عمر آمده است: «هر كس به اندك از روزى خشنود باشد، خداوند عمل اندك را از وى مى پذيرد و هر كس به ناچيز

از حلال خشنود باشد، هزينه اش كاهش مى يابد و خانواده اش بهره مند مى گردد و خداوند وى را به درد دنيا و درمان آن آگاه مى گرداند و به سلامت به سوى دار السلام بيرونش مى برد.» «4»

در حديث هيثم گذشت: «و هر كس به اندك روزى خشنود باشد، خداوند از عمل ناچيز وى خشنود مى گردد.»

و در احاديث باب 3 ميانه روى در طلب روزى، از باب هاى طلب روزى مناسب با اين بحث وجود دارد.

و در احاديث باب 10 كراهة اهتمام زياد به روزى و باب 20 استحباب ميانه روى در هزينه مناسب با اين بحث خواهد آمد.

و در حديثى خواهد آمد: «بيرون رو و هيزم جمع كن و هيچ خار و تر و خشكى را كوچك نشمار.»

______________________________

(1). باب 7 از باب هاى فضايل حج، حديث 29.

(2). باب 12 از باب هاى جهاد نفس، حديث 26.

(3). باب 58 از باب هاى جهاد نفس، حديث 53.

(4). باب 60 از باب هاى جهاد با نفس، حديث 77.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 125

جاودان دارى و براى آخرتت آن گونه كار كن كه گويا فردا مرگت فرا خواهد رسيد.»

اين حديث از امام حسن مجتبى عليه السلام نيز روايت شده است.

144- 31358- (4) از امام باقر عليه السلام روايت شده كه آن حضرت همواره مى فرمود:

«دنيا چه خوب ياورى براى آخرت است.»

145- 31359- (5) حفص از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه عيسى عليه السلام فرمود:

«تهيۀ آنچه براى دنيا و آخرت لازم است، هر دو سخت و دشوار است. خرج دنيا به اين دليل است كه تو دست به چيزى دراز نمى كنى مگر آن كه تبهكارى پيش از تو بر آن دست انداخته است و تهيۀ خرج آخرت به اين دليل مشكل است، كه تو يارانى نمى يابى كه در اين راه يارى ات كنند.»

اين حديث از امام كاظم عليه السلام نيز گزارش شده است.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 127

146- 31360- (6) پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«به يقين، خداوند دنيا را با عمل اخروى مى بخشد؛ ولى آخرت را با عمل دنيوى نمى بخشد.»

پيشتر گذشت آنچه بر عدم جواز تأخير نماز از زمان خود براى كارهاى دنيوى، دلالت مى كرد.

«1» و نيز در باب 17 و 23 از همين ابواب و باب 18 از باب هاى آنچه براى تاجر مستحب است، متناسب با اين موضوع خواهد آمد.

فرست تا عيدى براى اول و آخر ما و نشانه اى از جانب تو باشد و ما را روزى ده كه تو بهترين روزى دهندگانى «4».

پروردگارا، همانا من نسل خود را در بيابان بى كشت، نزد خانۀ محترم تو ساكن كردم.

پروردگارا! تا نماز را به پا دارند، پس قلب هايى از مردم را به آنان مشتاق كن و آنان را از فرآورده ها روزى ده، باشد كه سپاس گزارند «5».

از نزد خدا روزى بجوييد و او را پرستش كنيد و براى وى سپاس گوييد «6».

هر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند راه برون رفت برايش قرار مى دهد و او را از جايى بى گمان روزى مى دهد «7».

147- 31361- (1) در تفسير آيۀ: پروردگارا، در دنيا به ما نيكى و در آخرت نيكى عطا كن،

______________________________

(1). ج 4، باب 4 از باب هاى وجوب نماز و فضيلت آن.

(2). بقره 2/ 126.

(3). بقره 2/ 201.

(4). مائده 5/ 114.

(5). ابراهيم 14/ 37.

(6). عنكبوت 29/ 17.

(7). طلاق 65/ 3.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 129

جميل بن صالح از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«خشنودى خداوند و بهشت در آخرت و (روزى وسيع) و معاش و اخلاق نيكو در دنيا [مقصود است].»

اين حديث با سندهاى گوناگون با اندكى تفاوت روايت شده است.

148- 31362- (2) و نيز عبدالاعلى در تفسير همان آيه از امام صادق عليه السلام روايت كرده كه فرمود: «خشنودى خداوند، وسعت و رفاه در زندگى و معاش و همنشينى نيكو و در آخرت بهشت [مقصود است].»

149- 31363- (3) سكونى از امام صدق عليه السلام از نياكانش از على عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هرگاه خداوند به كسى رزقى عنايت كند كه گامى

براى تحصيل آن بر نداشته، دست به سويش دراز نكرده، با زبان درباره اش سخن نگفته، در طلب آن لباسى بر تن محكم نكرده و خود را در معرض آن قرار نداده، اين شخص از كسانى است كه خداوند در قرآن مى فرمايد:

و هر كس كه تقواى الهى پيشه كند، خداوند راه گريز [از تنگناها] برايش قرار مى دهد و او را از جايى كه گُمان نمى برد روزى اش مى دهد».

«لباس بر تن محكم نكرده» يعنى آماده نشده يا مسافرت نرفته است.

نظير اين حديث با اندكى اختلاف از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نيز روايت شده است.

150- 31364- (4) على بن سرى از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«خداوند- تبارك و تعالى- روزى مؤمنان را از راه هايى كه گمان نمى كنند، قرار داد؛ زيرا به يقين هر گاه بنده راه رسيدن روزى اش را نداند، بسيار دعا مى كند.»

از رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود:

«خداوند خوددارى مى كند از اين كه بنده اى را روزى دهد مگر از جايى كه نمى داند؛ زيرا ...»

ادامۀ اين حديث همانند حديث پيشين است.

151- 31365- (5) محمد بن مسلم از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«خداوند خوددارى مى كند مگر آن كه روزى مؤمنان را از راه هايى قرار دهد كه گمان نمى كنند.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 131

152- 31366- (6) حسين بن علوان از امام صادق عليه السلام از پدرش از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«به تحقيق، روزى به تعداد قطره هاى باران از آسمان بر زمين مى بارد و به هر كس به اندازه اى كه برايش مقدر و معين شده مى رسد؛ ولى خداوند

فضل و بخشش هايى افزون بر آن دارد، پس از خداوند بخشش هايش را درخواست كنيد.»

153- 31367- (7) ابن هذيل از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«به تحقيق، خداوند روزى ها را ميان بندگانش تقسيم كرد و بخشش هاى فراوانى را باقى گذارد و ميان كسى تقسيم نكرد. خداوند يگانه مى فرمايد: از خداوند فضل و بخشش هايش را درخواست كنيد.»

154- 31368- (8) امام صادق عليه السلام از پدرانش روايت مى كند كه فرمود:

«هر كس از فضل خدا درخواست نكند، فقير مى شود.»

و از دعاهاى پيشوايان معصوم عليه السلام چنين است:

«خدايا، همانا من از فضل و بخشش گسترده، فراوان و برتر تو روزى وسيع، حلال، پاك، رساننده به [نيازهاى] آخرت و دنيا درخواست مى كنم، كه به آسانى و گوارايى پى درپى فروريزد. بدون منت از كسى جز از فضل گسترده و روزى پاك و طيّب و حلال از قدرتت تا به وسيلۀ آن مرا بى نياز سازى. از بخشش تو درخواست مى كنم و از دست پرنعمتت درخواست مى كنم و از خيرخواهى تو درخواست مى كنم، اى كسى كه خير و نيكى در اختيار اوست و او بر هر چيز تواناست.»

155- 31369- (9) از امام صادق عليه السلام روايت شده كه پدرم- امام باقر عليه السلام- به من فرمود:

«هنگامى كه تصميم دارى صبح زود به دنبال روزى و نيازهايت بروى، پس از تشهد نماز صبح اين دعا را سه مرتبه بخوان:

«خدايا! آن گونه كه به من فرمان دادى، پيش از آفتاب براى درخواست فضل و بخشش تو حركت كردم، پس از فضل و بخشش خود به من روزى ده؛ روزى حلال و پاكيزه و در آنچه به من روزى مى دهى تندرستى عنايت

فرما.»

156- 31370- (10) دعاى طلب روزى از امام صادق عليه السلام:

«خدايا، خدايا، خدايا! از تو درخواست مى كنم به حق كسى كه حقش بر تو بزرگ است، كه درود فرستى بر محمد و خاندان محمد و مرا موفق كنى تا آنچه دربارۀ حق شناسى از خودت به من آموخته اى، به كار بندم و روزى هايى را كه مرا از آن ها محروم كرده اى، بر من بگشايى.»

157- 31371- (11) دعاى ديگرى از امام صادق عليه السلام در طلب روزى:

«خدايا! اگر روزى من در آسمان است، آن را فرود آور. اگر در زمين است، آن را آشكار كن. اگر دور است، نزديك گردان. اگر نزديك است، آن را به من عطا كن. اگر آن را به من عنايت كرده اى، پس در آن براى من بركت ده و از گناهان و هلاك شدنِ به وسيلۀ آن دور گردان!»

158- 31372- (12) از امير مؤمنان عليه السلام روايت شده كه فرمود:

«هر كس روزى اش بر او تنگ گرفته شود و راه هاى جستجوى معاش بر وى بسته گردد و اين دعا را بر پوست آهو يا تكه اى از پوست ديگرى بنويسد و به خود بياويزد يا در جايى از لباسى كه

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 133

مى پوشد قرار دهد و از خود جدا نگرداند، خداوند روزى اش را بر او مى گستراند و درهاى جستجوى معاش را از راه هايى كه گمان نمى برد، بر وى مى گشايد:

«خدايا، فلانى فرزند فلانى طاقت سختى و بردبارى بر گرفتارى و نيروى تحمل فقر و تنگدستى را ندارد! خدايا، بر محمد و آل محمد درود فرست. روزى ات را از فلانى فرزند فلانى باز ندار. رزق گسترده ات را بر او تنگ

مگير. از فضل و بخشش خويش محرومش نساز. از قسمت بزرگت او را باز ندار.

او را به خلقت و به خودش وانگذار تا از آن عاجز گردد و از پرداختن به آنچه سبب سامان بخشى به امور گذشته و حالش مى شود، ناتوان شود. بلكه خود به تنهايى اوضاعش را سامان بخش. كفايتش را خود عهده دار شو و در همۀ كارها به وى نظر كن؛ زيرا اگر تو او را به خلقت واگذارى، به او سود نمى رسانند.

اگر به سوى خويشاوندانش برانى، محرومش مى كنند و اگر به وى ببخشند، چيز بسيار ناچيز و اندكى به وى مى بخشند و اگر از او باز دارند، فراوان از او باز مى دارند و اگر بخل ورزند، آنان شايستۀ بخل ورزى اند.

خدايا! فلانى فرزند فلانى را از فضل و بخشش خويش بى نياز كن و او را رها نكن! زيرا او سخت بيچارۀ توست و نيازمند به آنچه در اختيار توست و تو بى نياز از او و آگاه و داناى به او هستى.

و هر كس بر خدا توكل كند پس خدا او را بس است. البته خداوند كارش را به مقصد مى رساند. حتماً خداوند براى هر چيز اندازه اى قرار داده است.

همانا با سختى، آسانى است. همانا با همان سختى، آسانى ديگرى است و هر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند راه برون رفت [از تنگناها] برايش قرار مى دهد و او را از جائى كه گمان نمى برد روزى مى دهد.

159- 31373- (13) مردى نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت:

«اى رسول خدا صلى الله عليه و آله! من بى نياز و ثروتمند بودم و تهيدست شدم. سالم بودم، بيمار گرديدم. محبوب مردم بودم، مورد خشم آنان قرار

گرفتم. مردم از من احساس ناراحتى نمى كردند، بر قلب هاى شان سنگين شدم. خوشحال و شادمان بودم، همۀ غم و اندوه ها مرا فراگرفت. زمين با همۀ پهناورى اش بر من تنگ گرديده است. در تمام طول روز به جستجوى روزى مى پردازم ولى قوت و غذايى نمى يابم. گويا نام من از دفتر روزى پاك گرديده است.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: تقواى الهى پيشه كن، نهانت را خالص گردان و اين دعا را كه دعاى گشايش است، بخوان:

به نام خداوند بخشنده و مهربان، خدايا! آرزوهاى بلند- جز [آرزوى] به تو- ناكام مانده اند.

تكيه گاه تصميم ها و همت ها از هم متلاشى شده است، جز تكيه و اعتماد بر تو. راه انديشه ها- جز به سوى تو- مسدود شده است. پس تنها به تو اميد است و تنها تو پناهگاهى. اى بزرگوارترين مقصودِ [نيازمندان] و اى بخشنده ترين درخواست شدگان. اى پناهگاه فراريان، تنها با بارهاى گناه بر پشت به سوى تو گريختم و نزدت شفاعت گرى نمى يابم جز اين كه مى دانم تو نزديكترين كسى هستى كه جويندگان به وى اميد دارند و بيچارگان به وى پناه مى برند و مشتاقان به آنچه نزد اوست، آرزومندند.

اى كسى كه انديشه ها را به معرفت خويش شكافت و زبان را به ستايش خود گويا كرد. شمارش و يادآورى نعمت هايى را كه به بندگانش ارزانى كرد، كافى از اداى حقش قرار داد. درود فرست بر محمد و خاندانش. غم و اندوه را بر انديشه ام چيره نگردان. باطل را راهنماى كارهايم قرار مده.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 135

[راه رسيدن به] خير دنيا (و آخرت) را برايم بگشا! اى عهده دار نيكى. وقتى آن مرد با نيت خالص با اين دعا خدا را

خواند به اجابت نيكو [به بهترين حالاتش] رسيد.»

160- 31374- (14) جابر از امام باقر عليه السلام روايت مى كند:

«مردى بيابان نشين خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد و به وى عرض كرد: اى رسول خدا صلى الله عليه و آله! من داراى دختر، پسر، برادر، خواهر، نوۀ دخترى و پسرى، برادرزاده و خواهرزاده هستم و زندگى بر ما سخت است.

پس اى رسول خدا صلى الله عليه و آله! اگر مصلحت مى دانيد از خدا بخواهيد تا خداوند به ما وسعت [روزى] دهد.»

آن مرد با گريه از پيامبر صلى الله عليه و آله اين درخواست را نمود و مسلمانان را به دلسوزى و ترحم بر خود واداشت. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله اين آيه را تلاوت فرمود:

هيچ جنبنده اى نيست، مگر آن كه روزى اش بر خداست و خداوند قرارگاه و محل زندگى آن ها را مى شناسد. همۀ اين ها در كتاب روشنى است.

آن گاه فرمود: هر كس اين دهان هايى- كه روزى شان را خداوند به عهده گرفته- تأمين كند، خداوند همانند آب روان بر وى ببارد- كم در مقابل كم و فراوان در مقابل فراوان. آن گاه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله دعا كرد و مسلمانان «آمين» گفتند.

امام باقر عليه السلام از يكى از كسانى كه آن مرد را در زمان عمر ديده بود، از وضع زندگى اش سؤال كرد.

وى گفت: آن مرد يكى از بهترين و ثروتمندترين كسانى بود كه مورد لطف و عنايت خداوند قرار گرفته بود.»

161- 31375- (15) در حديث آمده است كه فردى از كمى روزى اش به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله شكوه و شكايت كرد.

رسول خدا صلى الله عليه و

آله به وى فرمود:

«همواره با طهارت و وضو باش تا پيوسته روزى بر تو ببارد. آن مرد به اين دستور عمل كرد و روزى اش گسترش يافت.»

162- 31376- (16) عبدالله سلام از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند:

«هر كس پس از هر حَدَثى وضو بگيرد و در خانه ها بسيار بر زنان وارد نشود و مال ناحقى را به دست نياورد، از دنيا روزى بى حساب داده مى شود.»

163- 31377- (17) عبدالله بن قاسم از امام صادق عليه السلام از امير مؤمنان روايت مى كند:

«به آنچه اميد ندارى، اميدوارتر باش نسبت به آنچه اميدوارى؛ زيرا موسى بن عمران عليه السلام تنها به انگيزۀ آوردن آتش براى خانواده اش رفت، پس خداوند با وى سخن گفت و پيامبر بازگشت. ملكۀ سبا بيرون رفت و همراه سليمان مسلمان گرديد. جادوگران فرعون به انگيزۀ عزت و سربلندى فرعون بيرون رفتند ولى مؤمن بازگشتند.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 137

164- 31378- (18) ابوجميله از امام صادق عليه السلام روايت مى كند:

«بر آنچه اميد ندارى، نسبت به آنچه اميد دارى، اميدوارتر باش؛ چرا كه موسى به انگيزۀ آوردن آتش براى همسرش رفت، پس در حالى كه پيامبر مرسل بود، به سوى آنان بازگشت.»

165- 31379- (19) شخصى به امام كاظم عليه السلام گفت: «به من وعده بده! امام عليه السلام فرمود: چگونه به تو وعده دهم در حالى كه من به آنچه اميد ندارم، اميدوارترم تا آنچه به آن اميد دارم!»

166- 31380- (20) عمر بن يزيد مى گويد: «من حضور داشتم كه شخصى خدمت امام صادق عليه السلام رسيد و از وى درخواست [كمك] كرد. امام عليه السلام فرمود: امروز چيزى

نداريم ولى قرار است مقدارى خِطر [/ گياهى كه با آن خضاب كنند] و وسمه [/ گياهان آرايشى] براى ما برسد. اگر خدا بخواهد، آن ها به فروش مى رسد و به تو مى بخشيم. آن مرد گفت: به من قول بده!

امام فرمود: چگونه به تو قول دهم و حال آن كه من به آنچه اميد ندارم، اميدوارترم نسبت به آنچه بدان اميدوارم!»

167- 31381- (21) جميل بن دراج از امام صادق عليه السلام روايت مى كند:

«خداوند هرگز درى از روزى را بر مؤمنى نبست، مگر آن كه درِ بهترى بر رويش گشود.»

168- 31382- (22) عبدالله بن سنان از امام صادق عليه السلام روايت مى كند:

«خداوند رزقى را كه از راهى به مؤمنان مى رسد، هرگز آن را مسدود نمى كند مگر آن كه از راه ديگرى آن را بگشايد تا به وى برسد- هر چند در حساب او آن رزق از وى نباشد.»

169- 31383- (23) از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت شده است:

«هر مؤمنى درى دارد، كه از آن عملش بالا مى رود و درى دارد كه از آن روزى اش فرو مى آيد.

پس اگر وى بميرد، آن دو برايش مى گريند و اين است [تفسير] سخن خداوند: پس بر آنان آسمان و زمين نگريستند و از مهلت داده شدگان نبودند».

170- 31384- (24) سعيد بن علاقه از امير مؤمنان روايت مى كند كه آن حضرت اين موارد را برشمرد كه سبب فقر و تنگدستى است:

1- رها كردن تار عنكبوت در خانه؛ 2- ادرار كردن در حمام؛ 3- خوردن در حال جنابت؛ 4- خلال كردن با چوب طرفاء [/ درخت گز]؛ 5- ايستاده شانه كردن؛ 6- باقى گذاشتن خاكروبه در خانه؛ 7- سوگند دروغ؛ 8-

زنا؛ 9- آشكار كردن حرص؛ 10- خوابيدن ميان نماز مغرب و عشا؛ 11- خوابيدن پيش از آفتاب؛ 12- اندازه گيرى نكردن در زندگى؛ 13- قطع ارتباط با خويشاوندان؛ 14- عادت به دروغ؛ 15- زياد گوش دادن به غنا؛ 16- بازگرداندن گدا در شب.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 139

سپس امام عليه السلام فرمود: آيا پس از اين به آنچه بر روزى مى افزايد، آگاه تان نكنم ياران گفتند:

بفرماييد اى امير مؤمنان عليه السلام.

آن گاه امام عليه السلام افزاينده هاى روزى را اين گونه برشمرد:

1- جمع كردن ميان دو نماز؛ 2- تعقيب پس از نماز صبح و عصر؛ 3- ارتباط با خويشان؛ 4- جارو كردن مقابل خانه؛ 5- يارى و غمخوارى با برادران دينى؛ 6- صبح زود به دنبال روزى رفتن؛ 7- استغفار كردن؛ 8- اداى امانت؛ 9- سخن حق گفتن؛ 10- پاسخ دادن به اذان گو؛ 11- سخن نگفتن در مستراح؛ 12- ترك حرص و آز؛ 13- سپاسگزارى از منعم [كسى كه به انسان نعمت مى دهد]؛ 14- پرهيز از سوگند دروغ؛ 15- وضو پيش از غذا خوردن؛ 16- خوردن ريزه هاى غذا كه از سفره مى ريزد.

آن گاه امام عليه السلام فرمود: هر كس هر روز سى مرتبه خداوند را تسبيح گويد، خداوند هفتاد نوع بلا و گرفتارى را از وى دور مى كند، كه كوچك ترين آن ها تنگدستى است.»

171- 31385- (25) پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«بيست خصلت، فقر در پى دارد: نخستين آن ها برهنه از رختخواب برخاستن براى دفع ادرار، خوردن در حال جنابت، نشستن دست ها هنگام غذا، اهانت به ريزه هاى نان، سوزاندن سير و پياز، نشستن در آستانۀ در، جارو كردن خانه در شب و به وسيلۀ لباس، شستن اعضاى بدن

در مستراح، پاك كردن اعضاى شسته شدۀ بدن با دستمال و حوله و آستين، نشستن كاسه ها و ظروف، ظرف آب را بدون سرپوش گذاشتن، ترك تارهاى عنكبوت در خانه، سبك شمردن نماز، باشتاب بيرون رفتن از مسجد، صبح زود به بازار رفتن و تأخير بازگشت از آن هنگام شب، خريدن نان از فقرا، لعنت كردن بر فرزندان، دروغگويى، دوختن لباس بر بدن و با فوت خاموش كردن چراغ.»

172- 31386- (26) در حديث ديگرى آمده است:

«دفع ادرار در حمام، غذا خوردن روى قبرها، خلال با چوب طرفاء، خوابيدن ميان نماز مغرب و عشا، خوابيدن پيش از آفتاب، بازگرداندن گدا در شب، گوش دادن زياد به غنا، عادت بر دروغگويى، ترك اندازه گيرى زندگى، ايستاده شانه كردن، سوگند دروغ، قطع ارتباط با خويشان. آن گاه فرمود: آيا افزاينده هاى روزى را براى شما بيان نكنم؟ ياران گفتند: «بفرماييد، اى امير مؤمنان عليه السلام» سپس حضرت نظير آنچه در حديث 23 گذشت، با تقديم و تأخير برشمرد با اين تفاوت كه به جاى استعمال امانت، اداى امانت آمده است.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 141

173- 31387- (27) بكر بن محمد ازدى از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«به يقين، مؤمن تصميم بر گناه مى گيرد و از روزى محروم مى شود.»

174- 31388- (28) از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود:

«بسيار استغفار كنيد؛ چرا كه روزى به دنبال مى آورد.»

175- 31389- (29) يحيى بن علا و اسحاق عمار مى گويند: «هرگز امام صادق عليه السلام با ما خداحافظى نكرد، مگر آن كه ما را به دو خصلت سفارش نمود و مى فرمود:

بر شما باد به راستگويى و بازگرداندن

امانت به نيكوكار و تبهكار؛ زيرا اين دو، كليد روزى است.»

در حديث وليد، اين سخن معصوم عليه السلام گذشت: «تعقيب نماز در كسب روزى مؤثرتر از مسافرت در شهرهاست» «1».

در حديث ابوبصير آمده است: «هر گاه يكى از شما نمازش پايان يافت، دستانش را به سوى آسمان بلند كند ... آيا روزى را جز از محل خودش از جايى ديگر طلب كند، در حالى كه محل روزى و آنچه خداوند وعده داده است، آسمان است» «2»؟

در بسيارى از احاديث تعقيب، مطالب مناسب با بحث ما آمده است.

در حديث جابر آمده است: «زكات بر روزى مى افزايد» «3».

در حديث حفص و بريد، جمله اى است كه دلالت مى كند بر اين كه: «غذا دادن بر روزى مى افزايد» «4».

در احاديث باب 10 «وجوب اجتناب از گناهان» از باب هاى جهاد با نفس» گذشت، آنچه دلالت مى كند بر اين كه ارتكاب گناهان، مانع روزى است.

در حديث صيقل، اين سخن گذشت كه: «هر كس نيتش نيكو باشد، بر روزى اش افزوده مى گردد.» «5»

______________________________

(1). ج 6 باب 1 از باب هاى تعقيب، حديث 15.

(2). ج 6 باب 3 از باب هاى تعقيب، حديث 1.

(3). ج ص باب 2 از باب هاى فضيلت زكات، حديث 15.

(4). ج ص باب 33 از باب هاى حقوق مالى كه استجباب شان موكد است، حديث 13 و 14.

(5). ج 9 ص باب 38 از باب هاى جهاد با نفس، حديث 9.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 143

ابو عمرو مى گويد: «اوضاعم نابسامان شد. در اين مورد نامه اى به امام باقر عليه السلام نوشتم. آن حضرت در پاسخ نوشت: بر تلاوت سورۀ «انا ارسلنا نوحاً الى قومه» مداومت كن!

ابوعمرو مى گويد: من يكسال آن سوره را تلاوت كردم ولى تغييرى

در زندگى ام حاصل نشد. بار ديگر به امام عليه السلام نامه نوشتم و از اوضاع نابسامانم به آن حضرت خبر دادم و به امام عليه السلام گفتم كه بر اساس دستور وى به مدت يكسال سورۀ نوح را تلاوت كردم ولى تغييرى در زندگى ام حاصل نشد.

امام عليه السلام در پاسخ نامۀ من نوشت:

مدت يكسال تو كامل گرديد، بعد از آن به سراغ تلاوت سوره «انا انزلناه» برو.

ابوعمرو مى گويد به اين دستور عمل كردم، اندكى گذشت كه ابن ابى داود به دنبال من فرستاد و قرضم را ادا كرد» «1».

و در احاديث باب 1 و 2 و 3 و 32 از باب هاى دعا، مناسب با موضوع مورد بحث وجود دارد.

در حديث كميل آمده است: «هر گاه روزى بر تو تأخير كرد، پس استغفار كن تا رزقت وسعت يابد» «2».

در حديث سكونى آمده است: «هر كس تنگدستى بر وى فشار آورد، پس بسيار «لا حول و لا قوة الا بالله» بگويد؛ خداوند فقر را از او دور مى كند» «3».

در حديث ابراهيم بن عبد الصمد خواهد آمد: «خداوند خوددارى كرده مگر اين كه روزى پرهيزگاران را از راهى قرار دهد كه گمان نمى برند.» «4»

در حديث عبدالاعلى خواهد آمد: «... از خداوند بى نيازى در دنيا و عافيت درخواست كنيد.» «5»

و در احاديث باب 26 از ابواب دين، آنچه بر موضوع محل بحث دلالت مى كند؛ خواهد آمد.

قرآن، حديث 221.

(2). ج ص باب 15 از باب هاى ذكر، حديث 8.

(3). ج ص باب 39 از باب هاى ذكر، حديث 13.

(4). ج ص باب 10 از باب هاى طلب روزى و اسباب آن، حديث 1.

(5). ج ص باب 17 از باب هاى انفاق، حديث 2.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 145

177- 31391- (2) يونس بن يعقوب از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«گروهى نزد پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله شكايت كردند كه مواد غذايى شان به سرعت تمام مى شود. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله از آنان پرسيد: [چگونه آن ها را مصرف مى كنيد؟] آيا آن ها را پيمانه مى كنيد [مى سنجيد] يا بدون سنجش استفاده مى كنيد؟

آنان گفتند: بدون سنجش استفاده مى كنيم، اى رسول خدا صلى الله عليه و آله!

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: پيمانه كنيد (و بدون سنجش استفاده نكنيد)؛ زيرا آن بركت بيشترى دارد.»

178- 31392- (3) امام صادق عليه السلام به مسمع فرمود:

«اى ابوسيّار! به خدمتگزارت دستور بده هنگام پختن غذا، مواد غذايى را پيمانه كند؛ زيرا بركت در چيزى است كه سنجيده و پيمانه شود.»

كه چنين كردى، به وظيفه ات [دربارۀ طلب روزى] عمل كرده اى.

طيار مى گويد: به دستور امام عليه السلام عمل كردم و روزى ام رسيد.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 147

181- 31395- (3) ابوعماره طيار مى گويد: «به امام صادق عليه السلام عرض كردم:

ثروتم از دست رفت و عيال وارم [چه كنم]؟

امام فرمود: وقتى به كوفه بازگشتى، درِ مغازه ات را باز كن، بساط كارت را بگستران و ترازويت را [در جاى مناسب] بگذار و خود را در معرض روزى پروردگارت قرار بده!

ابوعماره وقتى به كوفه بازگشت، بر اساس دستور امام عليه السلام درِ مغازه اش را گشود، ترازويش را قرار داد و بساط كارش را پهن كرد. همسايه ها از اين كار وى شگفت زده شدند؛ چراكه هيچ سرمايه اى براى تجارت و كالايى براى خريد و فروش نداشت.

پس از آن كه ابوعماره درِ مغازه اش را گشود، شخصى به وى مراجعه كرد و گفت: لباسى براى من بخر! ابوعماره لباسى نسيه برايش خريد، به وى تحويل داد و پولش را گرفت. آن پول در دستش باقى ماند. پس از آن شخص ديگرى چنين درخواستى كرد و پول آن نيز در اختيار ابوعماره قرار گرفت.

آن گاه فرد ديگرى مراجعه كرد و به وى گفت: من يك طاقه كتان دارم، آيا حاضرى آن را از من بخرى و قيمتش را يكسال ديگر پرداخت كنى؟

ابوعماره اظهار آمادگى كرد و پارچه را يكساله از وى خريد و تحويل گرفت. پس از رفتن آن مرد، شخص ديگرى از اهل بازار وقتى چشمش به آن پارچۀ كتانى افتاد، از ابوعماره درخواست كرد نصفش را به او بفروشد و قيمتش را نقداً تحويل بگيرد. ابوعماره پذيرفت، نصف طاقۀ پارچۀ كتانى را به او

فروخت و پولش را گرفت. آن پول تا يكسال در اختيارش بود و با آن كار مى كرد.

از آن پس ابوعماره با آن پول شروع به خريد و فروش يكدست و دو دست لباس كرد تا كارش رونق گرفت و به تاجرى ثروتمند، معروف و آبرومند تبديل شد.»

182- 31396- (4) عبدالرحمن بن حجاج مى گويد:

«يكى از شيعيان و دوستان ما از اهل مدينه به شدت تنگدست و تهيدست شد و اوضاعش نابسامان گرديد. امام صادق عليه السلام به وى فرمود:

برو در بازار مغازه اى بگير. بساط شغلى بگستران. كوزۀ آبى با خود بردار و داخل مغازه ات بنشين!

آن مرد چنين كرد. مدتى گذشت تا اين كه كاروانى از مصر به مدينه آمد. هر يك از اهل كاروان اجناس خود را براى فروش داخل مغازۀ دوست و رفيق و هر كس كه مى شناخت، قرار داد. در اين ميان يكى از اهل كاروان براى فروش و عرضۀ اجناسش مغازه اى نيافت. همان گونه كه وى به دنبال يافتن مغازه اى بود، بازاريان به او گفتند: در اينجا مردى است كه موردى ندارد و داخل مغازه اش جنسى وجود ندارد. اى كاش اجناست را در مغازۀ او براى فروش عرضه مى كردى!

مرد تاجر به سراغ دوست ما رفت و از وى خواست اجناسش را داخل مغازۀ وى بفروشد و او نيز پذيرفت.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 149

تاجر مصرى اجناسش را به مغازۀ دوست ما منتقل و شروع به فروش آن ها كرد. تا اين كه زمان حركت كاروان فرارسيد و هنوز مقدار اندكى از اجناس وى به فروش نرسيده بود. براى مرد مصرى مشكل بود به خاطر فروش اجناس باقى مانده از كاروان عقب بماند؛ از اين رو

به مرد شيعه گفت: اين اجناس را نزد تو مى گذارم، آن ها را براى من بفروش و پولش را برايم بفرست.

مرد شيعه پذيرفت. تاجر مصرى اجناسش را نزد وى گذاشت و خود، همراه كاروان از مدينه رفت.

مرد شيعه اجناس وى را فروخت و پولش را برايش فرستاد. گذشت، تا اين كه كاروان ديگرى از مصر به سوى مدينه حركت كرد. آن مرد مصرى همراه آن كاروان مقدارى جنس نزد آن مرد شيعه براى فروش فرستاد. وى نيز آن ها را فروخت و پولش را فرستاد. مرد مصرى با مشاهدۀ اين وضع، از آن پس در مصر ماندگار شد و براى آن مرد شيعه جنس مى فرستاد و او نيز در مدينه آن ها را مى فروخت.

به تدريج آن مرد شيعه ثروتمند و معروف گرديد.»

در حديث فضيل خواهد آمد كه معصوم عليه السلام مى فرمايد:

«درِ [مغازه ات] را بگشا، بساط [شغلت] را بگستران و از خداوند،- پروردگارت- روزى بخواه!» «1»

شما تنگدست شد، بايد بيرون رود و خود و خانواده اش را اندوهگين نسازد.»

187- 31401- (5) على بن عبدالعزيز از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«من دوست دارم مرد پيشه ور را در طلب روزى ببينم! همانا رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: خدايا، براى امت من در صبح زود به دنبال روزى رفتن بركت قرار ده.»

______________________________

(1). ج ص ب 23 از باب هاى طلب روزى، حديث 34.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 151

188- 31402- (6) و نيز فرمود:

________________________________________

بروجرى، آقا حسين طباطبايى - مترجمان: حسينيان قمى، مهدى - صبورى، م، منابع فقه شيعه، 31 جلد، انتشارات فرهنگ سبز، تهران - ايران، اول، 1429 ه ق

منابع فقه شيعه؛ ج 22، ص: 151

«هر گاه يكى از شما حاجت و نيازى داشت، پس صبح زود- اول وقت- به دنبال آن برود؛ زيرا من از پروردگارم درخواست كرده ام براى امت من در سحرخيزى بركت قرار دهد.»

189- 31403- (7) همچنين از آن حضرت روايت شده كه فرمود:

«خداوندا! در سحرخيزى شنبه و پنج شنبه براى امت من بركت قرار ده.»

190- 31404- (8) و نيز از رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود:

«خداوند براى امت من در روز شنبه و پنج شنبه به خاطر روز جمعه بركت داد.»

191- 31405- (9) محمد بن هلال مذحجى به اسحاق بن جعفر گفت: «پدرت- امام صادق عليه السلام- به من فرمود:

هنگامى كه حاجت و نيازى دارى، صبح زود- پيش از آفتاب- به دنبال آن برو؛ زيرا روزى ها پيش از طلوع آفتاب تقسيم مى شود و خداوند در صبح زود براى اين امت بركت قرار داده است و

صبحگاهان مقدارى صدقه بده؛ چرا كه بلا و گرفتارى از صدقه گامى فراتر نمى گذارد.»

192- 31406- (10) دارم بن قبيصه و نعيم بن صالح طبرى مى گويند: «امام رضا عليه السلام از پدرش امام كاظم عليه السلام، از پدرش امام صادق عليه السلام، از پدرش امام باقر عليه السلام، از پدرش امام سجاد عليه السلام، از پدرش امام حسين عليه السلام، از پدرش على عليه السلام از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت كرد كه فرمود:

صبح زود به دنبال نيازهاى تان برويد؛ به درستى كه آنها آسان شده اند. و نوشتن را بكار گيريد؛ چرا كه آن سبب گشايش نياز است و نيكى را از معتمدان و خيران بجوييد.»

193- 31407- (11) امام صادق عليه السلام فرمود:

«هرگاه يكى از شما حاجتى را اراده كرد، پس بايد صبح زود به دنبال آن رود و در راه رفتن به سوى آن شتاب كند.»

194- 31408- (12) پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله شخصى را در پى كارى فرستاد. او در آفتاب حركت مى كرد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به وى فرمود: «در سايه حركت كن؛ زيرا سايه مبارك است.»

در بسيارى از احاديث باب 1 از باب هاى تعقيب، گذشت آنچه دلالت مى كند كه مسافرت در زمين سبب تحصيل روزى است.

و در روايت سليمان و مرسله صدوق، اين سخن خواهد آمد: «سه خصلت را از كلاغ بياموزيد:

پنهان كردنش به هنگام جفت گيرى و صبح زود رفتنش به دنبال روزى ...»

«1»

______________________________

(1). ج ص باب من ابواب نزديكى با همسر، حديث 7.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 153

وسيلۀ آن براى شما از ميوه ها رزقى بيرون آورد «1».

و خداوند به هر كه بخواهد، بى حساب روزى مى دهد «2».

[مريم] گفت: آن از جانب خداست. به تحقيق خداوند به هر كه بخواهد، بى حساب روزى مى دهد «3».

و به ما روزى ده، كه تو بهترين روزى دهندگانى! «4»

فرزندان تان را از روى تنگدستى نكشيد. ما شما و آن ها را روزى مى دهيم «5».

فرزندان تان را از بيم تنگدستى نكشيد. ما آن ها و شما را روزى مى دهيم «6».

ما از تو درخواست روزى نمى كنيم [بلكه] ما تو را روزى مى دهيم «7».

و از فضل و بخشش خويش بر آنان مى افزايد و خداوند به هر كه بخواهد، بى حساب روزى مى دهد «8».

البته اين روزى ماست. براى آن پايانى نيست «9».

خداوند به بندگانش مهربان است. به هر كه بخواهد، روزى مى دهد و او نيرومند و شكست ناپذير است «10».

و روزى شما و آنچه وعده داده شده ايد، در آسمان است «11».

همانا خداوند خود روزى دهندۀ نيرومندِ استوار است «12».

آيات بسيار زيادى از قرآن دلالت مى كند، كه روزى در اختيار خداوند است.

195- 31409- (1) از امام صادق عليه السلام روايت شده، كه فرمود:

«هر كس غم و اندوه روزى داشته باشد، گناهى براى او ثبت مى گردد. دانيال در زمان حاكم ستمگر و سركشى زندگى مى كرد. آن حاكم وى را گرفت و همراه درندگان در چاهى انداخت ولى درندگان به دانيال نزديك نشدند و زيانى به وى نرساندند. آن گاه خداوند متعال به يكى از پيامبرانش وحى فرستاد كه غذايى براى دانيال ببرد. آن پيامبر گفت: پروردگارا! دانيال كجاست؟ خداوند فرمود: از آبادى خارج مى شوى، در آنجا كفتارى به سوى تو مى آيد. به دنبالش برو، تو را نزد دانيال مى برد.

آن پيامبر از آبادى

خارج شد، كفتارى به سراغش آمد و او را نزديك آن چاهى كه دانيال در آن بود برد. آن پيامبر با دلو غذا را به دانيال رساند. دانيال با مشاهدۀ غذا گفت:

______________________________

(1). بقره 2/ 22.

(2). بقره 2/ 212.

(3). آل عمران 3/ 37.

(4). مائده 5/ 114.

(5). انعام 6/ 151.

(6). اسراء 17/ 31.

(7). طه 20/ 132.

(8). نور 24/ 38.

(9). ص 38/ 54.

(10). شورى 42/ 19.

(11). ذاريات 51/ 22.

(12). ذاريات 51/ 58.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 155

سپاس مخصوص خداوندى است كه يادآور خويش را فراموش نمى كند. سپاس مخصوص خداوندى است كه درخواست كننده اش را نااميد نمى كند. سپاس مخصوص خداوندى كه توكل كننده بر خود را كفايت و بى نياز مى كند. سپاس مخصوص خداوندى است كه اعتمادكننده بر خود را به ديگرى واگذار نمى كند. سپاس مخصوص خداوندى است كه نيكى را با نيكى پاداش مى دهد و بردبارى را با نجات جبران مى كند.

آن گاه امام صادق عليه السلام فرمود: به تحقيق، خداوند روزى پرهيزگاران را از راه هايى كه گمان نمى برند قرار داده است و كمترين حضورى را براى اولياى خويش در حكومت ستمگران نمى پذيرد.»

196- 31410- (2) حديث فوق با سند ديگرى نيز از امام صادق عليه السلام گزارش شده، با اين تفاوت كه در آن جملۀ «سپاس مخصوص خداوندى است كه توكل كننده بر خود را ... به ديگرى واگذار نمى كند»، نيامده است.

197- 31411- (3) در حديث اندرزهاى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به ابن مسعود آمده است:

«اى ابن مسعود! براى روزى اندوه نخور؛ چرا كه خداوند متعال مى فرمايد:

و هيچ جنبنده اى در زمين نيست، مگر آن كه روزى اش بر خداست. و مى فرمايد: روزى شما و آنچه وعده داده شده ايد، در آسمان

است. و مى فرمايد: اگر خداوند به تو زيانى رساند، جز او برطرف كننده اى ندارد و اگر خير و نيكى به تو رساند، پس او بر هر چيز تواناست.»

198- 31412- (4) ابن عباس از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«سه گروه بدون حساب وارد بهشت مى شوند: كسى كه پيراهنش را بشويد و جايگزينى براى آن نداشته باشد و كسى كه در يك آشپزخانه دو ظرف غذا نپزد و كسى كه غذاى يك روزش را داشته باشد و براى فردايش اندوه نخورد.»

199- 31413- (5) على عليه السلام فرمود:

«اى فرزند آدم! اندوه فردا را بر اندوه امروز نيفزا؛ چرا كه اگر فردا [نيز] از عمر توست، خداوند روزى ات را در آن خواهد رساند.»

200- 31414- (6) ابن ابى يعفور از امام صادق عليه السلام از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود: «هر كس روز و شب را سپرى كند و بيشترين اندوه و اهتمامش دربارۀ آخرت باشد، خداوند در قلبش بى نيازى قرار مى دهد و كارش را سامان مى بخشد و از دنيا بيرون نمى رود تا روزى اش را كامل كند.

و هر كس روز و شب را سپرى كند و دنيا بزرگ ترين اندوه و دل نگرانى اش باشد، خداوند فقر را در مقابل چشمانش قرار مى دهد و كارهايش را پراكنده و نابسامان مى كند و به مال دنيانمى رسد اگر آنچه برايش مقرر شده است.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 157

201- 31415- (7) امير مؤمنان عليه السلام فرمود:

«زيان كارترين سوداگران و ناكام ترين تلاشگران كسى است كه جسمش را در رسيدن به آرزوهايش فرسوده نمايد ولى تقدير در رسيدن به خواسته هايش با وى همكارى ننمايد،

پس با حسرت از دنيا بيرون رود و با سختى به صحنۀ آخرت گام نهد.»

202- 31416- (8) و نيز فرمود:

«تا وقتى كه روزگار رامِ توست، با آن آسان گير و به اميد به دست آوردن بيشتر، خود را به مخاطره نينداز.»

203- 31417- (9) در كتاب دعوات راوندى آمده است:

«گفته اند حضرت سليمان در ساحل دريا نشسته بود. مورچه اى را مشاهده كرد كه دانۀ گندمى را به سوى دريا مى برد. حضرت سليمان آن را زير نظر گرفت. مورچه دانۀ گندم را برد تا به آب رسيد.

ناگهان غوكى سر از آب بيرون آورد و دهانش را گشود. مورچه با دانۀ گندم وارد دهان غوك شد و به زير آب رفت. سليمان از مشاهدۀ اين صحنه شگفت زده شد و به فكر فرو رفت، تا اين كه پس از مدت طولانى بار ديگر غوك سر از آب بيرون آورد، دهانش را گشود و اين بار مورچه بدون دانۀ گندم از دهانش خارج شد. سليمان مورچه را فراخواند و ماجرا را از وى پرسيد. مورچه پاسخ داد:

اى پيامبر خدا، در عمق اين دريا كه مشاهده مى كنى صخرۀ توخالى وجود دارد و در وسط آن كرم كورى است كه خداوند آن را آنجا آفريده است. آن كرم قدرت بيرون آمدن از آنجا و جستجوى غذاى خود را ندارد. خداوند مرا مامور روزى آن كرم كرده است و اين قورباقه را مامور كرده تا مرا به قعر دريا برساند و آب به من زيانى نرساند. اين قورباغه مرا به نزديك سوراخ كرم مى رساند، دهانش را روى سوراخ مى گذارد. من از داخل دهان او وارد سوراخ مى شوم و پس از آن كه غذاى كرم

را به آن رساندم بار ديگر وارد دهان اين قورباغه مى شوم و مرا از دريا بيرون مى آورد.

حضرت سليمان عليه السلام پرسيد: آيا ذكر و تسبيحى از آن كرم شنيده اى؟

مورچه پاسخ داد: آرى! آن كرم مى گويد: اى كسى كه در اين حفرۀ صخرۀ زير اين موج آب روزى مرا فراموش نكرده اى، بندگان مؤمنت را از رحمت خويش فراموش نكن.»

در حديث زراره گذشت كه: «نگرانى و اندوه، نيمى از پيرى است.»

«1» در حديث سكونى آمده بود: «هر كس اهتمامش به آخرت باشد، خداوند اندوه و نگرانى دنيايش را كفايت مى كند.» «2»

در حديث ابان گذشت: «اگر خداوند روزى را ضمانت كرده، پس اهتمام و نگرانى تو براى چيست؟»

در احاديث باب آينده، مطالبى مناسب با موضوع اين باب خواهد آمد.

______________________________

(1). ج ص ب 7 از ابواب فضايل حج، حديث 29.

(2). ج ص ب 3 جهاد با نفس، حديث 5.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 159

ميان برمى داشت سپس نشانه هاى خود را محكم و استوار مى كرد و خداوند دانا و با حكمت است «3».

204- 31418- (1) محمد بن مسلم از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«من كسى را كه در كار دنيايش تنبل باشد، دشمن دارم. هر كس در كار دنيايش كسل و بى حال باشد، در كار آخرتش بى حال تر خواهد بود.»

205- 31419- (2) مسعده بن صدقه مى گويد: «امام صادق عليه السلام به يكى از يارانش نوشت: پس از حمد و ثناى خدا.

با دانشمندان جدال و بحث بيهوده نكن؛ با سبك مغزان نزاع نكن كه دانشمندان با تو دشمن شوند و سفيهان ناسزايت گويند و در طلب معاش سستى و تنبلى نكن تا سربار ديگران (يا خانواده ات) نشوى».

206- 31420- (3) امير مؤمنان عليه السلام فرمود:

«سستى و تنبلى، آخرت را تباه مى كند.»

207- 31421- (4) و نيز فرمود:

«هر كس تنبلى و سستى اش مداومت يابد، آرزويش ناكام و عملش زشت خواهد شد.»

208- 31422- (5) ابن قداح از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«تنبلى و سستى، دشمن كار و عمل است».

209- 31423- (6) حمادِ قصاب از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«در طلب معاش، تنبلى و سستى نكنيد؛ زيرا پدران ما در جستجوى روزى مى دويدند و تلاش مى كردند.»

______________________________

(1). نساء 4/ 119- 121.

(2). نساء 4/ 123.

(3). حج 22/ 52.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 161

210- 31424- (7) حسن بن عبدالله از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«از تنبل و كسل، كمك نخواه و با عاجز و ناتوان مشورت نكن.»

211- 31425- (8) امير مؤمنان عليه السلام فرمود:

«از كوتاهى و سستى، تنبلى زاده مى شود.»

212- 31426-

(9) على بن محمد با واسطه از امير مؤمنان عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هنگامى كه اشيا دو به دو با هم ازدواج كردند، تنبلى و ناتوانى با هم ازدواج كردند و از آن ها فقر به دنيا آمد.»

213- 31427- (10) امام كاظم عليه السلام به سماعة بن مهران فرمود:

«از تنبلى و دلتنگى و افسردگى بپرهيز؛ چرا كه اگر تنبلى كنى، كار نمى كنى و اگر دلتنگ و افسرده شوى، حق را بجاى نمى آورى.»

214- 31428- (11) ابوصالح مى گويد: «امام صادق عليه السلام به من فرمود:

با مردم با انصاف رفتار كن [حق مردم را به طور كامل پرداخت كن]؛ در اموالت با ديگران مثل خودت رفتار كن. آنچه براى خود مى پسندى، براى ديگران بپسند؛ خدا را بسيار ياد كن و از تنبلى و دلتنگى بپرهيز. همانا پدرم اين گونه به من سفارش مى كرد و پدرش نيز به وى به اين مطلب و به نماز شب سفارش مى كرد.

هر گاه تو تنبلى كنى، حق خداوند را بجا نمى آورى و اگر دلتنگ و افسرده گردى، حق كسى را نمى پردازى.

و بر تو باد به راستى و دورى از گناه و پرداخت امانت و خلف وعده نكردن.»

215- 31429- (12) عمر بن يزيد از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«بپرهيز از تنبلى و دلتنگى؛ زيرا آن دو، كليد هر بدى و زشتى است. به تحقيق، هر كس تنبلى را پيشۀ خود سازد، حقّى را پرداخت نمى كند و هر كس دلتنگى نمايد، بر هيچ حقّى شكيبايى نمى كند».

216- 31430- (13) ابان بن تغلب از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«از آرزوها دورى كنيد؛ چرا كه لذت و شادمانى امكانات موجودتان

را مى برد و سبب كوچك شمردن نعمت هاى خدا بر شما مى گردد و نسبت به تخيلات و پندارهاى تان گرفتار حسرت و اندوه مى گرديد.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 163

217- 31431- (14) امير مؤمنان عليه السلام در سفارش خود به فرزندش- محمد حنفيه- فرمود:

«اى فرزند محبوبم! بپرهيز از تكيه و اعتماد به آرزوها؛ چرا كه آن، سرمايۀ احمقان و بازدارنده از آخرت است ... شريف ترين بى نيازى، ترك آرزوست.»

عمرو بن ابى مقدام از امام باقر عليه السلام از امير مؤمنان عليه السلام روايت مى كند كه در سفارش خود به فرزندش- امام حسن مجتبى عليه السلام- فرمود:

«بپرهيز از تكيه و اعتماد بر آرزو؛ چرا كه آن، سرمايۀ احمقان و بازدارنده از آخرت و دنياست.»

218- 31432- (15) حضرت على عليه السلام فرمود: «بپرهيز از تكيه و اعتماد بر آرزو؛ چرا كه آن، سرمايۀ احمقان است.»

219- 31433- (16) و نيز فرمود: «آرزوها، خلق و خوى احمقان است.»

220- 31434- (17) و همو فرمود: «آرزوها، فريب دهندۀ احمقان است.»

221- 31435- (18) همچنين فرمود: «آرزوها، مورد توجه و اهتمام جاهلان است.»

222- 31436- (19) و نيز فرمود: «آرزوها، تو را فريب مى دهد و در صحنۀ حقيقت و واقعيت تو را وامى گذارد.»

223- 31437- (20) از على عليه السلام روايت شده كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«آرزو كردن خوب نيست مگر در انجام كارهاى خير و نيك.»

224- 31438- (21) مردى به نام ابو اميه از قبيله بنى تميم به حضور پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد و به آن حضرت عرض كرد:

«اى محمد صلى الله عليه و آله! مردم را به چه چيز فرا

مى خوانى؟ پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: ... و افسرده و دلتنگ نشو؛ چرا كه دلتنگى تو را از آخرت و دنيا باز مى دارد ...»

225- 31439- (22) از على عليه السلام گزارش شده كه فرمود:

«هر گاه يكى از شما آرزو كند، پس بايد آرزويش دربارۀ خير و خوبى باشد و بسيار آرزوى خير كند؛ چرا كه خداوند [رحمتش] گسترده و بزرگوار و بخشنده است.»

226- 31440- (23) در سفارش هاى امام صادق عليه السلام به عبدالله بن جندب آمده است:

«اى عبدالله! و جز به آنچه در اختيار دارى، نگاه نكن و آنچه توان دسترسى به آن را ندارى، آرزو نكن؛ زيرا هر كس قناعت ورزد، سير مى شود و هر كس قناعت نورزد، سير نمى شود.»

227- 31441- (24) على عليه السلام از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«هر كس چيزى را آرزو كند كه خشنودى خدا در آن است، از دنيا نمى رود تا به وى عطا شود.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 165

228- 31442- (25) از امير مؤمنان عليه السلام رسيده كه فرمود:

«هر كس چيزى از زوايد و تشريفات دنيا را آرزو كند- مانند مركب ها، كاخ ها و اسباب و وسايل تجملى و گرانقيمت- خود را به رنج و زحمت گرفتار كرده است، اندوه و ناراحتى اش درمان نكرده و با حسرت جان مى دهد.»

229- 31443- (26) ابوبصير از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«همانا خداوند، پرخوابى و بيكارىِ زياد را دشمن دارد.»

230- 31444- (27) بشير الدهان از امام موسى بن جعفر عليهما السلام روايت مى كند كه فرمود:

«همانا خداوند، بندۀ پرخواب و بيكار را دشمن مى دارد.»

231-

31445- (28) امام موسى بن جعفر عليهما السلام فرمود:

«خداوند بندۀ پرخواب را بسيار دشمن دارد؛ خداوند بندۀ بيكار را بسيار دشمن دارد.»

232- 31446- (29) يونس بن يعقوب با واسطه از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود: «پرخوابى، دين و دنيا را از بين مى برد.»

233- 31447- (30) در نهج البلاغه از امير مؤمنان عليه السلام آمده است: «چقدر خواب تصميم هاى روز را بر هم مى زند!»

234- 31448- (31) على عليه السلام فرمود:

«واى بر انسان پرخواب! چه زيانكار است! عمرش كوتاه و پاداشش اندك و ناچيز گرديد.»

235- 31449- (32) و نيز فرمود:

«چه بد طلبكارى است خواب! عمر كوتاه را نابود مى سازد و پاداش فراوان را بر باد مى دهد.»

236- 31450- (33) على بن ابى حمزه مى گويد: «به امام كاظم عليه السلام عرض كردم:

«همانا پدرت جانشين پس از خود را به ما معرفى كرد. اى كاش شما نيز جانشين خويش را معرفى مى كرديد. امام عليه السلام دستم را گرفت، آن را حركت داد و اين آيه را تلاوت فرمود:

چنين نبوده است كه خداوند گروهى را پس از هدايت نمودن شان گمراه گرداند تا كه بايد نسبت به آن تقوا پيشه كنند، براى شان بيان كند.

على بن ابى حمزه مى گويد: در اين هنگام من اندكى چرت زدم. امام عليه السلام به من فرمود: خوددارى كن! چشمانت را به پرخوابى عادت نده؛ زيرا سپاس نعمت چشم نسبت به ديگر اعضاى بدن كمتر به جا آورده مى شود.»

در حديث زراره گذشت: «هر كس نسبت به آنچه كار زندگى اش را سامان مى دهد سستى و تنبلى كند، در او خيرى براى امر دنيايش نيست!» «1»

______________________________

(1). ج ص ب 4 كيفيت

نماز، حديث 84.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 167

و در احاديث باب 52 جهاد با نفس، مناسب با موضوع مورد بحث مطالبى گذشت. به ويژه روايت ابى خلف كه در آن آمد:

«اى فرزندم! بپرهيز از تنبلى و دلتنگى؛ چرا كه اين، دو تو را از بهرۀ دنيا و آخرتت باز مى دارند.»

«1» و بنگر پايان آن باب را كه در آن مطالبى بر موضوع مورد بحث دلالت مى كند.

به تقسيم كنندگان امور، «3» فرمود: «فرشتگان روزى فرزندان آدم را پس از طلوع فجر تا طلوع آفتاب تقسيم مى كنند؛ پس هر كس در آن زمان بخوابد، از [رسيدن] به روزى اش خواب مانده است.»

نظير اين حديث از امام رضا عليه السلام نيز رسيده است.

______________________________

(1). ج ص ب 52 جهاد با نفس حديث 1.

(2). نام دو نوع غذا كه در دوران سرگردانى از آسمان بر بنى اسرائيل فرومى آمد و در قرآن به آن اشاره شده است.

(3). ذاريات 51/ 4.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 169

241- 31455- (5) امام باقر عليه السلام فرمود: «خواب اول روز جهالت است؛ خواب نيمروز [قيلوله] نعمت است؛ خواب پس از عصر حماقت است؛ خواب ميان نماز مغرب و عشا رزق را باز مى دارد و خواب بر چهار گونه است:

خواب پيامبران به پشت براى نجوا و دريافت وحى و خواب مؤمنان به طرف راست و خواب كافران (منافقان) به طرف چپ و خواب شيطان ها بر صورت».

اين حديث از على عليه السلام و پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نيز تا جملۀ «رزق را باز مى دارد» گزارش شده است و ادامۀ آن در سفارش هاى پيامبر صلى الله عليه و آله به على عليه السلام آمده است.

242- 31456- (6) مرحوم مجلسى از امير مؤمنان عليه السلام روايت كرده كه فرمود:

«خوابيدن پيش از آفتاب و پيش از نماز عشا، سبب فقر و نابسامانى كارها مى شود.»

243- 31457- (7) طريحى در مجمع البحرين مى گويد: «در حديث آمده است كه قيلوله، سبب فقر است» و آن را به خواب پس از نماز صبح تفسير كرده است.

244- 31458- (8) امام صادق عليه السلام از پيامبر اكرم صلى

الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«در سه مورد زمين [از شدت ناراحتى] به گونه اى نزد پروردگارش فرياد سر مى دهد كه هرگز همانند آن فرياد سر نداده است: از خونى كه بناحق بر آن ريخته شود، غسل كردن از زنا و خواب پيش از آفتاب».

245- 31459- (9) امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه پيامبر صلى الله عليه و آله به على عليه السلام فرمود:

«اى على! آيا نمى دانى زمين از خواب عالم پيش از آفتاب بر روى آن، نزد خداوند فرياد برمى آورد.»

246- 31460- (10) ابوحمزه مى گويد: «در خدمت امام سجاد عليه السلام بودم و گنجشك ها بر روى ديوار مقابل حضرت جيك جيك مى كردند. امام عليه السلام فرمود: «اى ابوحمزه، آيا مى دانى چه مى گويند؟ آن ها مى گويند:

براى شان زمانى است كه در آن قوت و غذاى شان را درخواست مى كنند. اى ابوحمزه! پيش از آفتاب هرگز نخواب؛ زيرا من آن را براى تو خوش ندارم. خداوند در آن زمان روزى بندگان را تقسيم مى كند و به دست ما آن را به جريان مى اندازد.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 171

247- 31461- (11) على بن جعفر مى گويد: «از برادرم- موسى بن جعفر عليهما السلام- دربارۀ تفسير اين آيه خداى را بسيار ياد كنيد. پرسيدم: آيا دويست بار ذكر خدا، ذكر بسيار است؟

امام عليه السلام فرمود: آرى!

و نيز دربارۀ خوابيدن پيش از آفتاب پرسيدم. امام عليه السلام فرمود: نه [روا نيست] تا خورشيد طلوع كند.»

248- 31462- (12) معمر بن خلاد مى گويد: «امام رضا عليه السلام براى كارى به دنبال من فرستاد. وقتى به حضور امام عليه السلام رسيدم، فرمود: برو، فردا بيا! و پيش از آفتاب نيا! چرا

كه من پس از نماز صبح مى خوابم.»

249- 31463- (13) سالم بن ابى خديجه مى گويد: «شنيدم كه شخصى از امام صادق عليه السلام پرسيد: من پس از نماز صبح ذكر خدا را مى گويم، به هر ذكرى كه بخواهم از آن ذكرهايى كه خداوند بر من لازم كرده است.

آن گاه مايلم پيش از آفتاب بر پهلو بخوابم ولى از اين كار ناراحتم. امام عليه السلام از علت آن پرسيد و آن مرد ادامه داد: ناراحتم از اين كه خورشيد از غير مشرق طلوع كند.

امام عليه السلام فرمود: اين چيز پوشيده اى نيست. نگاه كن از همانجايى كه فجر طلوع مى كند، خورشيد [نيز] طلوع مى كند. هنگامى كه ذكر خدا را گفتى، بر تو باكى نيست كه بخوابى.»

مرحوم شيخ طوسى مى فرمايد: «اين دو روايت، بر گونه اى از رخصت و اجازه حمل مى شود.»

250- 31464- (14) جابر بن عبدالله انصارى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«مادر سليمان بن داوود به وى گفت: بپرهيز از پرخوابى در شب؛ چرا كه پرخوابى در شب در قيامت انسان را فقير مى كند.»

251- 31465- (15) در سفارش هاى امام صادق عليه السلام به فرزند جندب آمده است: «اى فرزند جندب! در شب از خواب و در روز از سخن بكاه؛ زيرا سپاس نعمت چشم نسبت به ديگر اعضاى بدن كمتر به جا آورده مى شود. همانا مادر سليمان به وى گفت: اى فرزندم! بپرهيز از خواب [زياد]؛ زيرا در روزى كه مردم به اعمال شان نيازمندند، خواب تو را فقير و تهيدست مى گرداند.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 173

252- 31466- (16) امام صادق عليه السلام فرمود:

«سه چيز خشم خداى را بر

مى انگيزد: خوابيدن بدون شب زنده دارى، خنديدن بدون شگفتى و خوردن در حال سيرى!»

253- 31467- (17) عبدالله از رسول خدا صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«سخن گفتن [و شب نشينى] پس از نماز عشا [روا] نيست مگر براى دو كس: نمازگزار يا مسافر.»

254- 31468- (18) على عليه السلام از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«شب بيدارى [روا] نيست مگر در سه مورد: شب زنده دارى با تلاوت قرآن يا فراگيرى دانش يا عروسى كه به خانۀ شوهر برده مى شود.»

255- 31469- (19) يونس بن يعقوب با واسطه از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود: «پرخوابى، برباددهندۀ دين و دنياست.»

256- 31470- (20) صالح با سند خود روايت مى كند:

«چهار چيز اندك آن ها بسيار است: آتش، اندك آن بسيار است؛ خواب، اندك آن بسيار است؛ بيمارى، اندك آن بسيار است؛ دشمنى، اندك آن بسيار است.»

257- 31471- (21) على عليه السلام مى فرمايد:

«واى بر [انسان] پرخواب؛ چه زيانكار است! عمرش كوتاه و پاداشش اندك است.»

258- 31472- (22) و نيز فرمود: «هر كس در شب بسيار بخوابد، مقدارى از عمل را از دست مى دهد كه در روز جبرانش ممكن نيست.»

259- 31473- (23) همو فرمود: «خواب و خوراك زياد، نفس را تباه مى كند و زيان به دنبال دارد.»

260- 31474- (24) همچنين از آن حضرت روايت شده كه فرمود:

«پس از اذان صبح تا طلوع آفتاب روزى را بجوييد؛ چرا كه آن، در طلب روزى مؤثرتر از مسافرت در زمين است و آن زمانى است كه خداوند روزى ها را ميان بندگانش تقسيم مى كند.»

در حديث سليمان اين سخن گذشت: «بپرهيز

از خواب پس از نماز شب تا اذان صبح ولى بدون خوابيدن دراز بكش.»

«1»

______________________________

(1). باب 20 باب هاى تعقيب، حديث 6.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 175

در حديث زراره گذشت: «همانا بر هر يك از شماست كه هنگام نيمه شب برخيزد و تمام نماز [شبش]- سيزده ركعت- را با هم بجا آورد، سپس اگر مايل بود بنشيند و دعا كند و اگر بخواهد، بخوابد» «1».

در حديث ابى حمزه گذشت: «منافق، شب را در حالى سپرى مى كند كه همتش خواب است و شب بيدارى ندارد.» «2»

در حديث سعيد گذشت: «خواب ميان نماز مغرب و عشا، سبب فقر و تنگدستى است و خواب پيش از طلوع فجر، موجب فقر است.» «3»

من داد. به امام عليه السلام عرض كردم: فدايت گردم! بلايى بر من وارد شده كه از آن بسيار اندوهگين هستم. مى خواستم آن را از پدرت بپرسم ولى فرصت به دست نيامد. امام عليه السلام فرمود: آن چيست؟ اى احمد!

گفتم: اى سرورم، از نياكانت به ما رسيده كه خواب پيامبران بر پشت است و خواب مؤمنان بر طرف راست و خواب منافقان بر سمت چپ و خواب شيطان ها بر صورت.

امام عليه السلام فرمود: آرى، چنين است!

گفتم: اى سرورم! من بسيار تلاش مى كنم بر طرف راست بخوابم ولى نمى توانم و در آن حالت خوابم نمى برد. امام عليه السلام مدتى ساكت شد و سپس فرمود: اى احمد! به من نزديك شو! نزديك شدم.

امام عليه السلام فرمود: دست هايت را از آستين هاى لباست خارج كن و زير لباست ببر. چنين كردم. امام عليه السلام نيز دستانش را از آستين خارج و زير لباس من كرد. آن گاه با دست راست، پهلوى چپ و با دست چپ، پهلوى راست مرا سه بار دست كشيد. از وقتى كه امام عليه السلام با من چنين كرد، ديگر نمى توانستم به طرف چپ بخوابم و به اين صورت هرگز خوابم نمى برد.»

______________________________

(1). باب 15 باب هاى نوافل، حديث 10.

(2). باب 15 باب هاى جهاد با نفس، حديث 2.

(3). ج ص ب 6 از باب هاى طلب روزى، حديث 23.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 177

262- 31476- (2) امام رضا عليه السلام از نياكانش عليه السلام از امام حسين عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«امير مؤمنان عليه السلام در مسجد جامع كوفه بود كه مردى از اهل شام بپاخاست و از امام عليه السلام پرسش هايى نمود. در ضمن آن ها

پرسيد: دربارۀ خواب برايم بفرماييد كه آن بر چند گونه است؟

امير مؤمنان عليه السلام فرمود: خواب بر چهار گونه است: پيامبران بر روى پشت درازكش مى خوابند و چشمان شان در انتظار وحى خدا به خواب نمى رود. و مؤمن بر طرف راست در مقابل قبله مى خوابد و پادشاهان و شاهزادگان بر طرف چپ مى خوابند تا آنچه خورده اند، بدون گلوگير شدن به خوبى هضم و گوارا شود و ابليس و برادرانش و هر ديوانه و كسى كه درد مى كشد، درازكش بر روى مى خوابد.»

263- 31477- (3) با همان سند سابق از على عليه السلام روايت شده كه در حديث چهارصدگانه فرمود:

«مسلمان در حال جنابت نمى خوابد و با طهارت مى خوابد. پس اگر آب نيافت، بايد با خاك تيمم كند؛ زيرا روح مؤمن به سوى خداوند- تبارك و تعالى- بالا مى رود و خداوند آن را مى پذيرد و به آن بركت مى دهد. آن گاه اگر مرگش فرا رسيده باشد، آن را در گنج هاى رحمتش قرار مى دهد و اگر عمرش به پايان نرسيده باشد، آن را همراه فرشتگان امينش مى فرستد و به جسمش باز مى گردانند.»

و فرمود: «انسان در وسط جاده نمى خوابد.»

و فرمود: «انسان بر روى نمى خوابد و هر كس را مشاهده كرديد بر روى خوابيده، بيدارش كنيد و [به آن حال] رهايش نكنيد.»

264- 31478- (4) و نيز فرمود: «عضوى از بدن كم سپاس تر از چشم نيست، پس خواسته اش را به وى ندهيد، كه در اين صورت شما را از ذكر خدا باز مى دارد.»

همچنين فرمود: «هرگاه يكى از شما تصميم بر خوابيدن گرفت، پس بايد دست راست را به زير گونه راستش بگذارد و بگويد: به نام خداوند يگانه. پهلويم را

براى خدا و بر آيين ابراهيم و محمد صلى الله عليه و آله و ولايت كسانى كه خدا اطاعتشان را واجب كرده است، [بر زمين] قرار دادم. آنچه خدا بخواهد، تحقق يافته و آنچه نخواهد، تحقق نمى يابد. هر كس هنگام خواب اين را بگويد، از دزد و غارتگر و ويرانى محفوظ خواهد ماند و فرشتگان برايش استغفار خواهند كرد. و هر كس سورۀ قل هو الله احد را هنگام خوابيدن بخواند، خداوند پنجاه هزار فرشته را عهده دار وى مى گرداند تا در آن شب از او پاسدارى كنند.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 179

265- 31479- (5) امام صادق عليه السلام فرمود: «هر كس را مشاهده كرديد بر روى خوابيده، بيدارش كنيد!»

266- 31480- (6) در رسالۀ ذهبيه امام رضا عليه السلام «1» آمده است:

«هنگامى كه تصميم به خوابيدن گرفتى، نخست بر طرف راست بخواب. سپس به طرف چپ منتقل شو و به همين صورت هنگام بيدار شدن از سمت راست برخيز، همان گونه كه شروع به خواب نمودى.»

و نيز در آن كتاب آمده است: «هر كس بخواهد گوش هايش او را آزار ندهد، پس بايد هنگام خواب پنبه اى در آن ها بگذارد.»

267- 31481- (7) عمر بن على عليه السلام از پدرش امير مؤمنان عليه السلام در مدينه روايت مى كند كه فرمود:

«برادرم عيسى عليه السلام از شهرى گذر كرد. مردم آنجا را با چهره هاى زرد و چشمان كبود مشاهده كرد.

آنان [با ديدن عيسى عليه السلام] نزد وى از دردهاى خود فرياد برآوردند و زبان به شكايت گشودند. عيسى عليه السلام فرمود: داروى شما همراه تان است. شما گوشت را نشسته مى پزيد و مى خوريد و هيچ موجودى از دنيا

نمى رود مگر با حال جنابت. از آن پس مردم آن شهر گوشت هاى شان را شستند و بيمارى هاى شان برطرف گرديد.

امير مؤمنان عليه السلام در ادامه فرمود: برادرم از شهر [ديگرى] عبور كرد كه مردم آنجا دندان هاى شان ريخته و رخسارشان ورم كرده بود. آنان نزد عيسى عليه السلام شكايت كردند. وى به آنان فرمود: شما هنگام خواب، دهان هاى تان را مى بنديد. پس هوا در سينه هاى تان مى جوشد تا به دهان تان مى رسد و چون راه خروجى نمى يابد به ريشه هاى دندان ها مى زند و چهره را فاسد مى كند. هنگام خواب لب هاى تان را بگشاييد و بر اين كار خود را عادت دهيد. آنان به سخن عيسى عليه السلام عمل كردند و بيمارى شان برطرف گرديد.»

268- 31482- (8) ابوالحسن بكرى سخنى بلند دربارۀ شهادت امير مؤمنان عليه السلام دارد كه در بخشى از آن آمده است: «از بزرگوارى اخلاقش اين بود كه از خوابيدگان در مسجد كوفه دلجويى مى كرد و به آنان مى فرمود: نماز؛ خداوند تو را رحمت كند. برخيز به سوى نمازى كه بر تو واجب گرديده است. آن گاه اين آيۀ قرآن را تلاوت مى كرد: همانا نماز از گناهان و منكرات باز مى دارد.

در شب شهادتش نيز بر حسب عادت، هر شب با خوابيدگان در مسجد همان گونه عمل كرد تا به آن ملعون- ابن ملجم- رسيد. مشاهده كرد وى بر روى خوابيده است. فرمود: اى مرد! از خواب برخيز! اين خوابى است كه خداوند به شدت با آن دشمن است. اين خواب شيطان و خواب اهل آتش است.

بر طرف راستت بخواب كه آن خواب دانشمندان است يا بر طرف چپ بخواب كه آن شيوۀ خوابيدن حكيمان است و بر پشت نخواب كه آن خواب پيامبران

است.»

______________________________

(1). اين نامه اى است كه امام رضا عليه السلام به درخواست مأمون دربارۀ رعايت اصول سلامت و بهداشت نوشت و پس از رسيدن به دست مأمون، دستور داد آن را با آب طلا نوشتند؛ از اين رو به الرساله الذهبية- نامۀ زرين- و طب الامام الرضا عليه السلام معروف شد.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 181

269- 31483- (9) حسين بن على علوى مى گويد: «از امام هادى عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

براى ما خاندان [عصمت و طهارت] هنگام خواب ده خصلت است: با وضو و طهارت بودن؛ زير سر قرار دادن [دست] راست؛ سى و سه بار «سبحان الله» گفتن؛ سى و سه بار «الحمد لله» گفتن؛ سى و چهار بار «الله اكبر» گفتن؛ صورت به سمت قبله كردن؛ تلاوت سورۀ «فاتحة الكتاب» و آية الكرسى و شهد الله انه لا اله الا هو تا آخر؛ هر كس اين گونه عمل كند، در آن شب بهره اش را گرفته است.»

270- 31484- (10) در مكارم الاخلاق آمده است:

«رسول خدا صلى الله عليه و آله، هنگامى كه به رختخواب پناه مى برد، بر طرف راست بدن مى خوابيد و دست راستش را زير گونۀ راست قرار مى داد. آن گاه مى فرمود: «خدايا، روزى كه بندگانت را برمى انگيزى، مرا از عذابت نگهدار!»

271- 31485- (11) ابوبصير از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«پنج دسته خواب ندارند: كسى كه تصميم بر ريختن خونى دارد؛ ثروتمندى كه امينى ندارد؛ كسى كه به انگيزۀ دست يابى به غرض دنيوى دربارۀ مردم سخنان ناروا و دروغ بگويد و به آنان بهتان زند؛ تهى دستى كه در مقابل مال بسيارى بازخواست شده و دوستدارى كه در انتظار

جدايى محبوبش بسر مى برد.»

در احاديث باب 2 از باب هاى وضو، گذشت آنچه بر استحباب وضو هنگام خواب دلالت مى كرد.

در حديث فرزند يقطين گذشت: «هر كس با زلزله رو به رو شود، اين دعا را بخواند: اى كسى كه آسمان ها و زمين را از افتادن نگه مى دارى و اگر بيفتند، پس از او هيچ كس آن ها را نگه نمى دارد.

همانا او بردبار و بسيار بخشنده است. درود فرست بر محمد و خاندان محمد و بدى را از ما نگه دار؛ زيرا تو بر هر چيز توانايى.»

و فرمود: «هر كس اين دعا را هنگام خواب بخواند- انشاء الله- خانه بر او خراب نمى شود.»

«1» و در احاديث باب 6 و 13 و 14 و 15 از باب هاى مساكن، گذشت مطالبى كه متناسب با موضوع مورد بحث است.

و در حديث اصبغ اين سخن معصوم عليه السلام خواهد آمد: «پيش از خواب به مستراح برو.» «2»

______________________________

(1). ج ص ب 13 از باب هاى نماز آيات، حديث 2.

(2). ج ص ب 197 از باب هاى غذاها، حديث 68.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 183

بازگشت و حافظه اش را بازيافت.»

مسعده بن صدقه از امام صادق عليه السلام از پدرش عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«عرب بيابانگردى خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد و عرض كرد: مرد بسيار خوش حافظه اى بودم و به فراموشى دچار گرديدم. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: شايد عادت به استراحت نيمروز داشته اى و آن را ترك كرده اى. مرد عرب گفت: آرى!

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: [به روش گذشته ات] بازگرد- انشاءالله- حافظه ات به تو باز مى گردد.»

274- 31488- (3) عبدالله بن منصور به امام صادق عليه السلام عرض كرد: «از حوادث شهادت فرزند پيامبر صلى الله عليه و آله برايم تعريف كن!

امام فرمود: «پدرم از پدرش به من خبر داد كه وقتى مرگ معاويه فرا رسيد، فرزندش يزيد را- كه لعنت خدا بر او باد- فراخواند ... سپس امام حسين عليه السلام حركت كرد تا به عذيب رسيد. در آنجا به استراحت نيمروز پرداخت. آن گاه گريان از خواب بيدار شد. فرزندش از وى پرسيد: پدر جان! چرا مى گريى؟

امام حسين عليه السلام پاسخ داد: اى فرزند عزيزم! اين زمان، زمانى است كه در آن رؤيا دروغ نمى شود.

همانا در خواب شخصى براى من آشكار شد و گفت: شتابان حركت مى كنيد و حال آن كه مرگ شما را به سوى بهشت مى برد ...»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 185

در باب 32 از باب هاى آنچه خوددارى از آن واجب است، متناسب با مطالب اين باب گذشت.

در حديث رفاعه اين سخن گذشت: «براى شب زنده دارى، از خواب نيمروز كمك بخواهيد.»

«1» و در مرسلۀ فقيه گذشت: «خواب آغاز روز، جهالت است و خواب نيمروز، نعمت

است.» «2»

از خاندان بنى سعد فرمود:

«آيا مايل نيستى دربارۀ [زندگى] خودم و فاطمه برايت تعريف كنم؟ فاطمه عليها السلام در خانۀ من آنقدر با مشك آب آورد كه اثر آن بر سينه اش باقى ماند و آنقدر آسيا كرد كه دستانش پينه بست و آنقدر خانه را جارو كرد كه لباس هايش غبارآلود و به رنگ خاك درآمد و آنقدر زير ديگ آتش روشن كرد كه لباس هايش تيره و دوده اندود شد. وى در كارِ خانه رنج و سختى بسيارى متحمل شد. به او گفتم: اى كاش به حضور پدرت شرفياب مى شدى و خدمتگزارى از وى درخواست مى كردى تا از شدت كارهايت قدرى بكاهد! فاطمه عليها السلام به سوى پدر حركت كرد. هنگامى كه نزديك پدر رسيد، گروهى را گِرد وجود پيامبر صلى الله عليه و آله مشاهده كرد. فاطمه خجالت كشيد خواستۀ خود را در ميان جمع با پدر در ميان گزارد؛ از اين رو بدون آن كه با پدر سخنى بگويد، بازگشت. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله كه از حضور دخترش باخبر شد، دانست كه وى براى عرض حاجتى آمده است. فرداى آن روز پس از نماز صبح، پيش از آفتاب، زمانى كه ما در حال درازكش ملحفه اى بر روى خود كشيده بوديم، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به سراغ مان آمد و فرمود: سلام بر شما. به دليل وضعيتى كه در آن قرار داشتيم، از شرم و حيا سكوت كرديم. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بار ديگر فرمود: سلام بر شما. اين بار نيز سكوت كرديم. رسول خدا صلى الله عليه و آله سومين بار سلام كرد و ما ترسيديم كه اگر

اين بار سكوت كنيم، باز گردد؛ زيرا آن حضرت چنين مى كرد. سه مرتبه سلام مى كرد، اگر اجازۀ ورود به وى داده مى شد، وارد مى شد و در غير اين صورت باز مى گشت. ناچار سلام وى را پاسخ داديم و گفتيم: و بر شما سلام باد، اى رسول خدا صلى الله عليه و آله! بفرماييد! رسول خدا صلى الله عليه و آله داخل شد، بالاى سر ما نشست و فرمود: اى فاطمه! ديروز با محمد صلى الله عليه و آله چه كار داشتى؟ ترسيدم اگر به وى پاسخ نگوييم، آن حضرت بپا خيزد. بناچار سرم را از زير ملحفه خارج كردم و گفتم: «به خدا سوگند! من به شما مى گويم؛ اى رسول خدا صلى الله عليه و آله! فاطمه آنقدر با مشك آب آورد تا اثر آن بر سينه اش باقى ماند. آنقدر آسيا را به حركت درآورد تا دستانش پينه بست. آنقدر خانه را جارو كرد، تا لباس هايش به رنگ خاك درآمد. آنقدر زير ديگ آتش افروخت تا لباس هايش تيره و سياه شد. پس من به وى گفتم: اى كاش به حضور پدرت مى رفتى و از وى خدمتگزارى تقاضا مى كردى تا از فشار كارهايت بكاهد.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: آيا دوست نداريد به شما چيزى آموزش دهم كه براى تان بهتر از خدمتگزار است؟ هنگامى كه تصميم به خوابيدن گرفتيد، سى و چهار مرتبه «الله اكبر»، سى و سه مرتبه «سبحان الله» و سى و سه مرتبه «الحمد الله» بگوييد.

فاطمه كه تا آن زمان ملحفه بر سر كشيده بود، سرش را بيرون آورد و گفت: از خدا و از پيامبرش راضى شدم! از خدا و

از پيامبرش راضى شدم!»

مرحوم صدوق در كتاب علل الشرايع نيز اين حديث را با اندكى تفاوت آورده است.

278- 31492- (4) از امام صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود: «هر كس با تسبيح فاطمه عليها السلام شب را سپرى كند، از زنان و مردانى خواهد بود كه فراوان خداى را ياد مى كنند.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 189

279- 31493- (5) شيخ جعفر بن سليمان در كتاب ثواب الاعمال آورده است كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«هنگامى كه يكى از شما به رختخواب مى رود، فرشتۀ بزرگوارى و شيطان سركشى به سويش مى شتابند. فرشته به وى مى گويد: روزت را با خير و خوبى به انجام رسان و شبت را نيز با خير و خوبى آغاز گردان!

پس اگر از فرشتۀ بزرگوار پيروى كند و روزش را با ذكر خدا به پايان رساند و شبش را- هنگام به رختخواب- با ذكر خدا شروع نمايد و سى و چهار مرتبه «الله اكبر»، سى و سه مرتبه «سبحان الله» و سى و سه مرتبه «الحمد لله» بگويد، فرشته آن شيطان را از وى مى راند و خود به مراقبت و نگهبانى از وى مى پردازد تا از خواب بيدار شود ...»

280- 31494- (6) برادر داوود بن فرقد مى گويد:

«شهاب بن عبد ربّه از من خواست به امام صادق عليه السلام بگويم كه در هنگام خوابِ شب، زنى او را به وحشت مى اندازد. امام صادق عليه السلام در پاسخ وى فرمود: به او بگو: تسبيحى قرار داده و سى و چهار مرتبه «الله اكبر» و سى و سه مرتبه «سبحان الله» و سى و سه مرتبه «الحمد لله» بگو و ده مرتبه

بگو: معبودى نيست جز خداى يكتا، شريكى ندارد، فرمانروايى در اختيار اوست و سپاس مخصوص اوست. زنده مى كند و مى ميراند و مى ميراند و زنده مى كند. خير و نيكى در دست اوست و آمد و شد شب و روز براى اوست و او بر هر چيزى تواناست.»

281- 31495- (7) از امام صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود:

«هر گاه كسى به هراس و وحشت مى افتد، ده مرتبه هنگام خواب بگويد: معبودى جز خداى يكتا نيست، يگانه است، شريكى ندارد، (فرمانروايى براى اوست)، زنده مى كند و مى ميراند و مى ميراند و زنده مى كند و او زنده است و نمى ميرد. و تسبيح حضرت زهرا عليها السلام را نيز بگويد؛ پس به درستى كه آن را از بين مى برد.»

282- 31496- (8) هشام بن سالم از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«تسبيح فاطمۀ زهرا عليها السلام [اين گونه است]: هنگامى كه به رختخواب رفتى، پس سى و چهار مرتبه «الله اكبر» و سى و سه مرتبه «الحمد لله» و سى و سه مرتبه «سبحان الله» بگو و آية الكرسى و سورۀ «قل اعوذ برب الناس» و «قل اعوذ برب الفلق» و ده آيه از ابتدا و ده آيه از آخر سورۀ صافات را بخوان.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 191

283- 31497- (9) عبدالله بن سنان از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هنگام خوابيدن سورۀ «قل هو الله احد» و سورۀ «قل يا ايها الكافرون» را بخوان؛ چرا كه آن بيزارى و دورى از شرك است و «قل هو الله احد» شناسنامۀ پروردگار است.»

284- 31498- (10) محمد بن مسلم از امام باقر عليه السلام يا

امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«انسان هنگام خواب، خواندن اين دعا را ترك نكند: خودم را و فرزندانم را و خانواده ام را و مالم را در پناه كلمات كامل خداوند «1» قرار مى دهم از شر هر شيطانى و هر حيوان گزنده اى و هر چشم زننده اى. و اين همان دعايى است كه جبرئيل امام حسين عليه السلام (حسن عليه السلام) را در پناه آن قرار داد.»

285- 31499- (11) بكر بن محمد از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هر كس هنگام خوابيدن سه مرتبه بگويد: ستايش ويژۀ خداوندى است كه بلندمرتبه و عالى است، سپس غلبه كرد و ستايش ويژۀ خداوندى است كه به باطن موجودات راه يافت، آن گاه خبر داد و ستايش ويژۀ خداوندى است كه مالك شد، آن گاه قدرت يافت و ستايش ويژۀ خداوندى است كه مردگان را زنده مى كند و زندگان را مى ميراند و او بر هر چيزى تواناست، از گناهانش بيرون مى آيد همانند روزى كه از مادر متولد گرديد.»

286- 31500- (12) عباس بن هلال از امام رضا عليه السلام از پدرش امام كاظم عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هر كس هنگام خوابيدن اين آيه را بخواند، هرگز خانه بر سرش فرو نمى ريزد:

«همانا خداوند، آسمان ها و زمين را از فروريختن نگه مى دارد و اگر آن ها فروريزند، پس از خدا احدى آن ها رانگه نمى دارد، به يقين او بردبار و بسيار بخشنده است.»

287- 31501- (13) سلام بن غانم از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هر كس- هنگام رفتن به رختخواب- صد مرتبه «لا اله الا الله» (معبودى جز خداى يكتا نيست) بگويد، خداوند براى وى خانه اى در بهشت

بنا مى كند.

______________________________

(1). مرحوم علامه مجلسى مصداق آن را نام هاى خداوند يا صفات وى يا امامان دانسته است. ملاذ الاخيار 3/ 639.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 193

و هر كس- هنگام رفتن به رختخواب- صد مرتبه «استغفر الله ربى و اتوب اليه» (از خداوند- پروردگارم- درخواست آمرزش مى كنم و به سويش بازمى گردم) بگويد، گناهانش فرو مى ريزد؛ همان گونه كه برگ درختان مى ريزد.»

و در گزارش ديگرى اين جمله افزوده شده است: «و شب را در حالى سپرى مى كند كه گناهى بر او نيست.»

288- 31502- (14) احمد بن محمد با واسطه از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هر گاه يكى از شما به رختخواب پناه برد، پس بگويد: خدايا، من نفس و روحم را نزد تو محصور و محبوس مى كنم، پس آن را در محل خشنودى و آمرزشت نگهدارى كن و اگر آن را به بدنم بازگرداندى، آن را مؤمن و عارف به حق اولياى خودت بازگردان تا آن را به همين گونه بميرانى و دريافت كنى.»

289- 31503- (15) يحيى بن ابى علا مى گويد: «امام صادق عليه السلام هنگام خوابيدن مى فرمود: به خداوند يگانه ايمان آوردم و به طاغوت كفر ورزيدم! خدايا، مرا در خواب و بيدارى نگهدارى كن!»

290- 31504- (16) محمد بن مروان از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«آيا دوست نداريد به شما خبر دهم آنچه رسول خدا صلى الله عليه و آله هنگام رفتن به رختخواب مى گفت؟

محمد بن مروان گفت: بفرماييد.

امام فرمود: آن حضرت آية الكرسى را تلاوت مى كرد و مى گفت: به نام خدا ... در ادامه، امام عليه السلام دعاى سابق را ذكر كرد.»

291- 31505- (17)

معاويه بن وهب مى گويد: «يك شب يكى از فرزندان امام صادق عليه السلام نزد پدر آمد و عرض كرد:

پدر جان، مى خواهم بخوابم! امام فرمود:

فرزند عزيزم، بگو: گواهى مى دهم كه معبودى نيست جز خداى يكتا و اين كه محمد صلى الله عليه و آله بنده و فرستادۀ اوست. به بزرگى خدا پناه مى برم و به عزّت و شكست ناپذيرى خدا پناه مى برم و به قدرت خدا پناه مى برم و به جلال و شكوه خدا پناه مى برم و به سلطنت و فرمانروايى خدا پناه مى برم. البته خداوند بر هر چيز توانا و نيرومند است. به عفو و بخشش خدا پناه مى برم و به آمرزش خدا پناه مى برم و به رحمت و مهربانى خدا پناه مى برم از شرّ حيوان گزنده، كشنده و غير كشنده و از شرّ هر جنبندۀ كوچك و بزرگ در شب و روز و از شرّ تبهكاران جن و انس و از شرّ تبهكاران عرب و غير عرب و از شرّ صاعقه ها و سرما. خدايا درود فرست بر محمد بنده ات و فرستاده ات.

معاويه بن وهب مى گويد: فرزند امام عليه السلام [كه به دنبال پدر دعا را تكرار مى كرد]، وقتى به نام «محمد صلى الله عليه و آله» رسيد به دنبال آن صفت «پاكيزۀ مبارك» را افزود. امام عليه السلام [در واكنش به فرزندش] فرمود: آرى، فرزند عزيزم پاكيزۀ مبارك!»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 195

292- 31506- (18) خالد بن نجيح مى گويد: «امام صادق عليه السلام مى فرمود: هنگامى كه به رختخوابت پناه بردى، بگو:

به نام خدا و (براى خدا) پهلوى راستم را [بر زمين] قرار دادم و بر آيين ابراهيم؛ در حالى كه مايل به حق و تسليم

خدا هستم و از مشركان نيستم.»

293- 31507- (19) ابن قداح از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هر گاه رسول خدا صلى الله عليه و آله به رختخوابش پناه مى برد، مى گفت: «خدايا، با نامت زندگى مى كنم و با نامت مى ميرم.

و هنگامى كه از خواب برمى خاست، مى گفت:

ستايش ويژۀ خداوندى است كه مرا زنده كرد، پس از آن كه مى راند و زنده شدن مردگان به سوى اوست.»

و نيز از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هر كس هنگام خواب سه مرتبه آية الكرسى را بخواند، همچنين آيۀ: شهد الله انه لا اله الا هو و الملائكه و اولوا العلم قائماً بالقسط لا اله الا هو العزيز الحكيم، «1» و آيۀ تسخير: [ان ربكم الله الذى خلق السموات و الارض فى سته ايام ثم استوى على العرش يغشى الليل النهار يطلبه حثيثاً و الشمس و القمر و النجوم مسخرات بامره الا له الخلق و الامر تبارك الله رب العالمين]، «2»

و آيۀ سجده: [سنريهم آياتنا فى الآفاق و فى انفسهم حتّٰى يتبين لهم انه الحق او لم يكف بربك انه على كل شى شهيد. الا انهم فى مرية من لقاء ربهم الا انه بكل شى ء محيط]، «3» را بخواند خداوند، دو شيطان را «4»- بخواهند يا نخواهند- مامور حفاظت و نگهدارى وى از شيطان هاى سركش مى كند و همراه آن دو شيطان از جانب خدا سى فرشته ستايش و تسبيح و تهليل و تكبير خداى را بجا مى آورند و براى آن بنده استغفار مى كنند تا وى از خواب بيدار شود و پاداش همۀ اعمال آن فرشتگان از براى اوست.»

294- 31508- (20) محمد بن ابى عمير با واسطه

روايت مى كند: «هنگامى كه تصميم به خوابيدن گرفتى، مى گويى:

«خدايا، اگر روح و نفس مرا گرفتى، پس به آن رحم كن و اگر آن را فرستادى، از آن نگهدارى كن!»

295- 31509- (21) معاويه بن عمار از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هر گاه از احتلام و جنابت بيمناك بودى، هنگام خواب بگو: خدايا! به تو پناه مى برم، از احتلام و رؤياهاى زشت و بد و از اين كه در خواب و بيدارى بازيچۀ دست شيطان باشم.»

نظير اين دعا با اندكى تفاوت از امير مؤمنان نيز گزارش شده است.

296- 31510- (22) سعد اسكاف از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هر كس اين كلمات را بگويد، من تضمين مى كنم كه تا صبح عقرب و حيوان گزنده اى به وى آسيب نرساند:

به كلمات كامل و تمام خداوند- كه هيچ نيكوكار و تبهكارى از آن ها نمى گذرد- پناه مى برم از شرّ و زيان آنچه آفريد و از زيان آن چه ايجاد كرد و از شرّ هر جنبنده اى كه اختيارش در دست اوست. البته پروردگار من بر راه راست است.»

______________________________

(1). آل عمران 13/ 18.

(2). اعراف 7/ 54.

(3). فصلت 41/ 54- 53 مرحوم علامه مجلسى مى فرمايد: «بر اساس نظر مشهور آيه سجده آيات مذكور است و گفته شده كه مقصود آيه پس از آيه سجده در سوره سجده است: «تتجافى جنوبهم عن المضاجع يدعون ربهم خوفا و طمعا و مما رزقناهم ينفقون» (سجده 32/ 16) و احتياط در اين است كه هر دو خوانده شود.» (مرآت العقول 12/ 317).

(4). مرحوم علامه مجلسى مى فرمايد: «اين نهايت لطف و مهربانى خداست كه دشمن را نگهبان و پاسدار وى قرار مى دهد.» مرآت العقول

12/ 317.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 197

297- 31511- (23) مفضل بن عمر مى گويد: «امام صادق عليه السلام به من فرمود:

اگر مى توانى هيچ شبى نخواب تا اين كه به يازده حرف [جمله] پناه ببرى!

مفضل عرض كرد: مرا از آن ها آگاه فرماييد!»

امام فرمود: بگو: به عزت و شكست ناپذيرى خدا پناه مى برم و به قدرت خدا پناه مى برم و به شكوه و جلال خدا پناه مى برم و به سلطنت و فرمانروايى خدا پناه مى برم و به جمال و زيبايى خدا پناه مى برم و به دفاع خدا پناه مى برم و به جلوگيرى خدا پناه مى برم و به گردآورى خدا پناه مى برم و به فرمانروايى و حكومت خدا پناه مى برم و به وجه خدا پناه مى برم و به رسول خدا صلى الله عليه و آله پناه مى برم از زيان و شرّ آنچه آفريد و پديد آورد و ايجاد كرد.» و هر گاه خواستى مى توانى به آن ها پناه ببرى.»

298- 31512- (24) على بن عثمان با واسطه از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هر كس هنگام رفتن به رختخواب اين دعا را بخواند و در آن شب بميرد، وارد بهشت مى شود:

خدايا! من تو را گواه مى گيرم كه پيروى على بن ابى طالب و امامان از نسل وى را بر من واجب كردى.

آن گاه امامان خويش را به ترتيب نام ببرد تا به امام زمان (عج) خود برسد. پس اگر در آن شب بميرد، به بهشت رود.»

299- 31513- (25) ابوحمزه ثمالى از امام سجاد عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هر كس هنگام خوابيدن اين دعا را بخواند، خداوند فقر و تهيدستى را از وى دور مى كند و زيان هر

جنبنده اى را از او برطرف مى كند:

خدايا! تو آغازى و هيچ چيز پيش از تو نيست. و تو آشكارى و هيچ چيز بالاتر از تو نيست. و تو باطن و پوشيده اى و هيچ چيز پايين تر از تو نيست. و تو پايانى و هيچ چيز پس از تو نيست. خدايا!- اى پروردگار آسمان هاى هفتگانه و پروردگار زمين هاى هفتگانه و پروردگار تو رات و انجيل و زبور و قرآنِ حكيم، به تو پناه مى برم از زيان و شرّ هر جنبنده اى كه اختيارش به دست توست. همانا تو بر راه راستى.»

300- 31514- (26) در كتاب مكارم الاخلاق آمده است: «براى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله دعاهاى گوناگونى بود كه هنگام خوابيدن به آن ها دعا مى كرد. يكى از آنها اين است:

خدايا! همانا من از عذابت به عافيتت پناه مى برم و از خشمت به خشنودى ات پناه مى برم و از خودت به خودت پناه مى برم. خدايا! من نمى توانم به [نهايت] ثناى بر تو دست يابم، هر چند در اين كار حريص و آزمند باشم. تو آن گونه اى كه خود مدح و ثناى خويش گفته اى.»

301- 31515- (27) و نيز پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله هنگام خواب مى فرمود:

«با نام خدا مى ميرم و زنده مى شوم و تحول و دگرگونى ام به سوى خداست. خدايا! وحشتم را ايمن و آرام گردان و عيب هايم را بپوشان و از جانب من امانتم را ادا گردان.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 199

302- 31516- (28) از امير مؤمنان عليه السلام روايت شده كه فرمود:

«هرگاه يكى از شما تصميم به خوابيدن گرفت، دست راستش را زير گونه راست گذارد و بگويد:

به نام خدا، پهلويم را

[بر زمين] قرار دادم، براى خدا و بر كيش ابراهيم و آيين محمد صلى الله عليه و آله و ولايت كسى كه خداوند اطاعتش را واجب كرده است. آنچه خدا بخواهد، هست و آنچه خدا نخواهد، تحقق نمى يابد.

هركس هنگام خواب اين دعا را بخواند، از دزد و غارتگر و ويرانى محفوظ است. و فرشتگان برايش طلب آمرزش مى كنند.

هر كس هنگام خوابيدن، سورۀ «قل هو الله احد» را بخواند، خداوند پنجاه هزار فرشته بر وى مى گمارد كه در آن شب از او پاسدارى كنند.

و هر گاه يكى از شما تصميم به خوابيدن گرفت، پهلويش را بر زمين نگذارد تا اين دعا را بخواند:

دين، خانواده، فرزندان، مال، آخرين اعمال و آنچه خداوند به من روزى كرده و بخشيده، همه را قرار مى دهم در پناهِ عزت و شكست ناپذيرى خدا و بزرگى خدا و جبروت خدا و سلطنت و تسلط خدا و رحمت و مهربانى خدا و رأفت و عطوفت خدا و آمرزش خدا و نيرومندى خدا و قدرت خدا و جلال و شكوه خدا و صنع خدا و اركان خدا و جمع آورى خدا و رسول خدا صلى الله عليه و آله و قدرت خدا بر آنچه بخواهد، از گزند حيوانات گزندۀ كشنده و غير كشنده و شرّ جن و انس و از گزند آنچه بر روى زمين حركت مى كند و آنچه از زمين خارج مى شود و آنچه از آسمان فرود مى آيد و آنچه به سوى آسمان بالا مى رود و از شرّ هر جنبنده اى كه موهاى مقابل سرش در دست توست. همانا پروردگار من بر راه راست است و او بر هر چيز تواناست و هيچ حركت و تحول و

نيرويى نيست مگر به وسيلۀ خداوند بلندمرتبۀ بزرگ.

همانا پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به وسيلۀ اين دعا امام حسن عليه السلام و امام حسين عليه السلام را پناه مى داد و [خواندن] آن را به ما دستور داد.»

303- 31517- (29) اويس قرنى از على عليه السلام از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند در ضمن حديثى كه فرمود:

«هر كس هنگام خوابيدن اين دعا را بخواند و هنگام خواندن آن خواب از چشمانش برود، در مقابل هر حرف آن خداوند هفتاد هزار فرشته از [عالم] روحانى با چهره هايى كه هر يك هفتاد هزار بار زيباتر از خورشيدند، برمى انگيزد كه براى وى درخواست آمرزش و دعا مى كنند و برايش نيكى مى نويسند ...

و آن دعا اين است:

اى سالم از هر عيب و ظلم، ايمنى بخش، مراقب و نگهبان، عزيز و شكست ناپذير، اصلاحگر و جبران كننده، صاحب كبريا و عظمت، پاك و پاك كننده، (غالب و چيره)، توانا و نيرومند. اى كسى كه از هر مكان دوردست با زبان هاى گوناگون و واژه هاى مختلف و نيازهاى متفاوت خوانده مى شود. اى كسى كه كارى او را از كار ديگر باز نمى دارد. تو كسى هستى كه گذشت زمان دگرگونت نمى كند و

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 201

مكان ها به تو احاطه ندارد و چرت و خواب تو را نمى گيرد. براى من آسان كن آنچه را بيم دشوارى اش را دارم و گره گشايى كن از كارى كه بيم اندوه دارم و آسان كن از آنچه از سختى اش ترسانم.

پيراسته اى تو، معبودى جز تو نيست، به يقين من از ستمگران بودم. بد كردم و به خود ستم نمودم، پس مرا بيامرز، كه

گناهان را جز تو كسى نمى آمرزد و ستايش ويژۀ خداوند يگانه- پروردگار جهانيان- است و هيچ حركت و نيرويى نيست مگر به دست خداوند بلندمرتبۀ بزرگ و خداوند درود فرستاد بر پيامبرش- محمد- و خاندانش.»

304- 31518- (30) روايت شده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله از على عليه السلام پرسيد: «اى ابوالحسن! ديشب چه كردى؟

على عليه السلام گفت: پيش از خواب هزار ركعت نماز بجا آوردم!

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: و چگونه ممكن است؟

على عليه السلام گفت: اى رسول خدا صلى الله عليه و آله! از شما شنيدم كه فرمودى: هر كس هنگام خواب سه مرتبه بگويد:

«خداوند با قدرتش، آنچه بخواهد، انجام مى دهد و با عزتش آنچه اراده كند، استوار مى كند، البته هزار ركعت نماز خوانده است.

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: راست گفتى! اى على!»

305- 31519- (31) قطب راوندى در كتاب الدعوات از امير مؤمنان روايت كرده كه فرمود: «رسول خدا صلى الله عليه و آله مرا فراخواند و فرمود: اى على! هنگامى كه تصميم به خوابيدن گرفتى، پس بر تو باد به استغفار و درود بر من و بگو:

پيراسته است خدا و ستايش ويژۀ خداست و معبودى جز خداى يكتا نيست و بزرگ تر است خدا و هيچ حركت و نيرويى نيست مگر به دست خداى بلند مرتبه و بزرگ.

و سورۀ «قل هو الله احد» را بسيار تلاوت كن، كه آن نور قرآن است و بر تو باد به خواندن آية الكرسى؛ چرا كه در هر حرف آن هزار بركت و هزار رحمت است.»

در احاديث باب 23 باب هاى فضايل قرآن، گذشت آنچه بر بخش پايانى

اين باب دلالت مى كند.

و در حديث ابوخديجه گذشت: «هرگاه يكى از شما پس از نماز پهلويش را بر رختخواب گذارد، تسبيح فاطمۀ زهرا عليها السلام را بگويد و سپس آية الكرسى را تلاوت كند، پس حتماً تا هنگام صبح از هر چيز محفوظ خواهد بود.»

«1» و در حديث مكارم گذشت: «... و دست راستش را زير گونۀ راست قرار دهد، سپس بگويد: خدايا! در روزى كه بندگانت را بر مى انگيزى، مرا از عذابت نگهدار.» «2»

______________________________

(1). ج ص باب 20 از باب هاى مسافرت، حديث 5.

(2). ج ص باب 13 از باب هاى طلب روزى، حديث 10.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 203

[جملۀ اخير]- همان گونه كه در حديث آينده خواهد آمد- اين است: «سپس در سمت چپ، آب دهان بينداز.»

308- 31522- (3) ابوجعفر روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«فاطمه عليها السلام دربارۀ خوابى كه ديده بود، به پيامبر صلى الله عليه و آله شكايت كرد. رسول خدا صلى الله عليه و آله به وى فرمود:

هرگاه خوابى اين گونه ديدى، بگو:

پناه مى برم به آنچه فرشتگان مقرب خدا و پيامبران مرسلش و بندگان شايسته اش بدان پناه مى برند، از شرّ رؤيايى كه مشاهده كردم و از اين كه به دين و دنياى من زيان رساند. و سه مرتبه در سمت چپت، آب دهان بينداز.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 205

309- 31523- (4) ابوبصير روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«هرگاه خواب ناخوشايندى ديدى، پس از بيدار شدن بگو:

پناه مى برم به آنچه فرشتگان مقرب خدا و پيامبران مرسل وى و بندگان شايسته اش و امامان رستگار و رهنمون شده بدان پناه مى برند، از شرّ آنچه ديدم و از شرّ رويايم، كه به من آسيب رساند و از شرّ شيطان رانده شده. آن گاه سه مرتبه سمت چپت، آب دهان بينداز.»

310- 31524- (5) ابوقتاده حرث بن ربعى روايت مى كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«رؤياى نيك از جانب خداست. پس هر گاه يكى از شما آنچه دوست دارد در خواب ديد، آن را جز براى محبوبش بازگو نكند و هر گاه خواب ناخوشايندى ديد، پس (سه مرتبه) سمت چپش آب دهان بيندازد و از شرّ شيطان و شرّ رويايش [به خدا] پناه ببرد و آن را براى احدى بازگو نكند كه در اين صورت زيانى به وى

نمى رساند.»

311- 31525- (6) در كتاب عدة الداعى آمده است:

«براى برطرف كردن پى آمدهاى روياى ناخوشايند، پس از بيدار شدن بلافاصله به سجده مى روى و هرگونه كه مى توانى خدا را ثنا مى گويى، سپس بر محمد و خاندانش درود مى فرستى و در پيشگاه خداوند تضرع مى كنى و از وى برطرف نمودن آن و سلامت فرجامش را درخواست مى كنى كه در اين صورت با فضل و رحمت خداوند گزندى از آن مشاهده نمى كنى!»

312- 31526- (7) ابوبصير روايت مى كند كه امام صادق فرمود:

«شأن نزول آيۀ: همانا سخن در گوشى از شيطان است، تا مؤمنان را اندوهگين سازد، ولى او جز با اجازۀ خدا، به آنان گزند و آسيبى نمى تواند برساند و مؤمنان بايد بر خدا توكل كنند، چنين است كه فاطمه عليها السلام خواب ديد، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله همراه وى و على و حسن و حسين عليهم السلام تصميم به بيرون رفتن از مدينه گرفته است. آن گاه رفتند تا از خانه هاى شهر گذشتند. در آنجا بر سر دوراهى رسيدند. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مسير سمت راست را انتخاب كرد و رفتند تا به آب و نخلستانى رسيدند. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله گوسفندى خريد كه در يكى از گوش هايش خال هاى سفيدى بود. رسول خدا صلى الله عليه و آله دستور ذبح كردن آن را داد [و غذايى آماده كردند]؛ ولى پس از خوردن آن، همگى بلافاصله مردند. فاطمه عليها السلام گريان و ترسان از خواب بيدار شد و در مورد رؤيايش سخنى با پيامبر صلى الله عليه و آله نگفت.

فردا صبح، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله الاغى

آورد، فاطمه عليها السلام را بر آن سوار كرد و به على عليه السلام، حسن و حسين عليهما السلام دستور داد از مدينه به همان شكل كه فاطمه عليها السلام در خواب ديده بود، حركت كنند. هنگامى كه آنان از خانه هاى مدينه دور شدند، بر سر دوراهى رسيدند و پيامبر صلى الله عليه و آله- همانند خواب فاطمه عليها السلام- راه سمت راست را برگزيد. رفتند تا به محل آب و نخلستانى رسيدند. پيامبر صلى الله عليه و آله گوسفندى با همان نشانى كه فاطمه ديده بود خريد، آن گاه دستور داد گوسفند را سر بريدند و كباب كردند. وقتى تصميم به خوردن گرفتند، فاطمه عليها السلام از ترس اين كه مبادا بميرند، برخاست و در گوشه اى دور از چشم ديگران شروع به گريستن كرد.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 207

پس از غيبت فاطمه عليها السلام، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به جستجوى وى پرداخت، تا سرانجام او را با چشمان گريان يافت و از او پرسيد: اى دختر عزيزم! چه اتفاقى افتاده است؟

فاطمه عليها السلام پاسخ داد: ديشب در خواب چنين و چنان ديدم و امروز شما همۀ آن كارها را انجام داديد، به همين دليل از شما فاصله گرفتم تا شاهد مرگ تان نباشم!

رسول خدا صلى الله عليه و آله برخاست، دو ركعت نماز بجا آورد و با پروردگارش به مناجات پرداخت، پس جبرئيل بر وى فرود آمد و گفت:

«اى محمد صلى الله عليه و آله! اين شيطانى است به نام «زها» كه اين رويا را به فاطمه عليها السلام نشان داده است و مؤمنان را به آنچه ناراحت شان مى كند، در خواب مى آزارد. آن گاه

جبرئيل دستور داد زها را نزد پيامبر صلى الله عليه و آله حاضر كردند و به او گفت: تو بودى كه اين رويا را به فاطمه نشان دادى؟ زها گفت: آرى، اى محمد صلى الله عليه و آله! پس پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله سه بار به وى آب دهان انداخت و سه جاى سر او را مجروح كرد. آن گاه جبرئيل به پيامبر صلى الله عليه و آله گفت:

«اى محمد! هر گاه در خوابت چيز ناخوشايندى ديدى يا يكى از مؤمنان [خواب ناخوشايندى] ديد، بگوييد:

«پناه مى برم به آنچه فرشتگان مقرب خدا و پيامبران مرسلش و بندگان شايسته اش به آن پناه مى برند، از شرّ رويايى كه ديدم. و سورۀ حمد و «قل اعوذ برب الناس» و «قل اعوذ برب الفلق» و «قل هو الله احد» را بخواند و در سمت چپ خود سه بار آب دهان بيندازد، پس آن خواب زيانى به وى نمى رساند.

آن گاه خداوند اين آيه را بر پيامبرش نازل كرد: همانا سخن درِ گوشى از شيطان است ....»

313- 31527- (8) معمّر بن خلاد روايت مى كند كه امام موسى بن جعفر عليهما السلام فرمود:

«چه بسا خوابى مى بينم، پس آن را [به صورت خوب] تعبير مى كنم و رويا به همان صورتى است كه تعبير مى شود.»

314- 31528- (9) حسن بن جهم روايت مى كند كه امام كاظم عليه السلام فرمود:

«رويا به همان گونه اى است كه تعبير شود!

حسن بن جهم گفت: برخى از شيعيان روايت مى كنند كه روياى پادشاه مصر از نوع خواب هاى آشفته و پريشان بود.

امام عليه السلام فرمود: در زمان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله زنى كه شوهرش در سفر بود،

در خواب ديد ستون خانه اش شكست. به حضور پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد و رويايش را براى حضرت بازگفت. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

شوهرت به خوبى و سلامت از سفر بازمى گردد.

پس از مدتى همان گونه شد كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرموده بود. آن گاه بار ديگر شوهر آن زن به مسافرت رفت و او در خواب ديد كه گويا ستون خانه اش در هم شكست. آن زن اين بار نيز خدمت پيامبر اكرم رسيد و خوابش را بازگو كرد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

شوهرت به خوبى و سلامت از سفر بازمى گردد. اين بار نيز شوهرش همان گونه كه پيامبر صلى الله عليه و آله

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 209

فرموده بود، از سفر بازگشت. پس از مدتى شوهرش براى بار سوم به مسافرت رفت و آن زن در خواب ديد ستون خانه اش در هم شكست. پس با مرد شومى برخورد كرد و رويايش را براى وى بازگفت. مرد بدسرشت به آن زن گفت: شوهرت مى ميرد! وقتى اين ماجرا به گوش پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله رسيد، فرمود:

چرا آن مرد، خواب آن زن را خوب تعبير نكرد!»

315- 31529- (10) جابر بن يزيد از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمود: «روياى مؤمن ميان آسمان و زمين گِرد سر صاحبش پرواز مى كند، تا اين كه آن را براى خود تعبير يا ديگرى آن را برايش تعبير كند. وقتى كه تعبير شد، بر زمين مى نشيند. پس رؤياى تان را جز براى شخص خردمند بازگو نكنيد.»

غيب ايمان مى آورند و نماز را برپا مى دارند و از آنچه روزى شان داديم، انفاق مى كنند «1».

اى كسانى كه ايمان آورديد، پيش از آن كه روزى فرارسد كه در آن از سوداگرى، دوستى هاى صميمى و وساطت خبرى نيست، از آنچه به شما روزى داديم، انفاق كنيد «2».

كسانى كه اموال شان را در راه خدا انفاق مى كنند سپس به دنبال آن منت نمى گزارند و آزار نمى رسانند، پاداش آن ها نزد پروردگارشان است و بيم و اندوهى ندارند «3».

چه مى شد اگر به خدا و روز واپسين ايمان آورده بودند و از آنچه به ايشان روزى داديم، انفاق كرده بودند و خداوند به آنان آگاه است «4».

مؤمنانِ نشستۀ غير بيمار با تلاشگران در راه خدا با مال و جان مساوى نيستند. خداوند جهادگران با مال و جان را بر نشستگان [درجه اى بزرگ] برترى داد «5».

كسانى كه ايمان آوردند، هجرت كردند و در راه خدا با مال و جان شان جهاد كردند، نزد خدا مرتبۀ بزرگ ترى دارند و آنان- خودشان- رستگارند.

پروردگارشان به آنان بشارت مى دهد، به رحمتى [ويژه] از جانب خودش و خشنودى و بهشت هايى براى ايشان، كه در آن ها نعمت هاى جاودانى است «6».

ولى پيامبر و كسانى كه با او ايمان آوردند، با مال و جان شان جهاد كردند و آنان براى شان خوبى هاست و آنان خود رستگارند.

______________________________

(1). بقره 2/ 3.

(2). بقره 2/ 254.

(3). بقره 2/ 262.

(4). نساء 4/ 39.

(5). نساء 4/ 95.

(6). توبه 9/ 20 و 21.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 211

خداوند براى شان باغ هايى با نهرهاى جارى در زيرشان آماده كرده است، در آن ها جاودان هستند، آن رستگارى بزرگى است «1».

خداوند از مؤمنان جان و مال شان را خريده است، به اين كه براى شان بهشت باشد

... «2».

اين گونه نيست كه مال ها و فرزندان تان مقام شما را به ما نزديك كند، مگر كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، پس آنان به خاطر اعمال شان پاداشى دوچندان دارند و آنان در بناهاى عالى و رفيع در ايمنى و آرامش هستند «3».

آيه هاى بسيارى از قرآن دلالت مى كنند كه انفاق مال و ثروت در راه خدا موجب بهشت است و از همۀ آن ها استفاده مى شود كه مال اندوزى براى انفاق، كارى پسنديده است.

316- 31530- (1) عمرو بن جميع روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«كسى كه براى حفظ آبرو، پرداخت بدهى و نيكى به خويشانش دوستدار مال اندوزى از راه حلال نباشد، در او هيچ خير و خوبى نيست.»

اين حديث با سندهاى مختلف روايت شده و در كتاب ثواب الاعمال نيكى به خويشان ذكر نشده است.

317- 31531- (2) عبدالاعلى روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«از خدا در دنيا بى نيازى و عافيت [سلامتى بدن و روح] و در آخرت آمرزش و بهشت درخواست كنيد.»

318- 31532- (3) عمرو بن سيف ازُدى روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام به او فرمود:

«طلب روزى از راه حلال را رها نكن؛ زيرا آن در دينت بيشتر به تو كمك مى كند. و بر شترت پاى بند بزن و توكل كن.»

319- 31533- (4) در يك حديث طولانى از امير مؤمنان عليه السلام روايت شده كه در شب معراج، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله از پروردگارش پرسيد: «اى پروردگار من! كدامين اعمال برتر است؟ ... خداوند متعال فرمود:

اى احمد! عبادت ده بخش است، نُه بخش آن در طلب [روزى] حلال است. پس اگر آب و غذايت

پاك شد، تو در حفظ و پناه من خواهى بود.»

______________________________

(1). توبه 9/ 88- 89.

(2). توبه 9/ 111.

(3). سبا 37/ 34.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 213

320- 31534- (5) امير مؤمنان عليه السلام فرمود:

«انفاق اين مال در راه اطاعت خدا، بزرگ ترين نعمت است و هزينه كردن آن در راه معصيت و نافرمانى خدا، بزرگ ترين رنج و محنت است.»

321- 31535- (6) و نيز آن حضرت فرمود:

«بدانيد كه يكى از نعمت ها مال و ثروت فراوان است و برتر از مال فراوان، تندرستى بدن است و برتر از تندرستى بدن، تقواى قلب است.»

322- 31536- (7) عبدالله ابن ابى يعفور مى گويد:

«شخصى به امام صادق عليه السلام عرض كرد:

به خدا سوگند! ما دنياطلب هستيم و دوست داريم به آن دست يابيم!

امام عليه السلام پرسيد: دوست دارى با آن چه كنى؟

آن مرد پاسخ داد: خرج خود و خانواده ام كنم، صلۀ رحم و نيكى به خويشانم نمايم، با آن صدقه دهم و حج و عمره بجا آورم!

امام صادق عليه السلام فرمود: اين دنياطلبى نيست بلكه طلب آخرت است!»

323- 31537- (8) عبدالله بن ابى يعفور روايت مى كند كه از امام صادق عليه السلام شنيدم فرمود: «البته ما دنيا را دوست داريم؛ ولى اگر به ما عنايت نشود، براى مان بهتر است. چيزى از دنيا به احدى بخشيده نشد مگر اين كه از بهره اش در آخرت كاسته گرديد.

در اين هنگام شخصى به امام عرض كرد: به خدا سوگند! ما دنياطلب هستيم!

امام پرسيد: با آن چه مى كنيد؟» ... ادامۀ اين حديث، همانند حديث گذشته است.

ابن ادريس نظير اين حديث را در كتاب سرائر آورده است، با اين تفاوت كه پاسخ آن مرد به امام

عليه السلام را اين گونه گزارش كرده است:

«با آن ازدواج مى كنم، حج مى گزارم، خرج خانواده ام مى كنم، به برادران دينى ام مى بخشم و صدقه مى دهم.»

324- 31538- (9) ابوبصير مى گويد: «در حضور امام باقر عليه السلام از ثروتمندان شيعه بدگويى كرديم. گويا امام عليه السلام از سخنان ما ناخشنود شد و فرمود:

اى ابومحمد! وقتى مؤمن ثروتمند، مهربان و بسيار نيكوكار باشد و به هم كيشانش نيكى كند،

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 215

خداوند پاداش آنچه در راه خير مصرف كرده، دوبار دوچندان مى دهد؛ زيرا خداوند در كتابش مى فرمايد:

اينگونه نيست كه مال و فرزندان تان مقام شما را به ما نزديك كند، مگر كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، پس آنان به خاطر اعمال شان پاداش دوچندان دارند و آنان در بناهاى عالى و رفيع در ايمنى و آرامش هستند.»

نظير اين حديث، پيشتر از تفسير على بن ابراهيم گذشت.

«1» 325- 31539- (10) زياد قندى مى گويد: «هرگاه امام صادق عليه السلام اسحاق و اسماعيل- فرزندان عمار- را مشاهده مى كرد، مى فرمود: گروهى دنيا و آخرت را با هم جمع كرده اند.»

326- 31540- (11) امير مؤمنان عليه السلام فرمود:

«قبر بهتر از فقر است.»

327- 31541- (12) ابوسعيد خدرى روايت مى كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«ثروتمندان هلاك شدند!

ابوسعيد مى گويد: به پيامبر صلى الله عليه و آله گفتم: اى رسول خدا صلى الله عليه و آله! چه كسى از اين استثناست؟

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله سه بار ديگر فرمود: ثروتمندان هلاك شدند. آن گاه افزود: مگر كسانى كه [سرمايه را در راه خيرات و مبرات صرف كنند] اين گونه و اين گونه باشند و آنان بسيار اندكند!»

328- 31542- (13)

عبدالله بن عمر روايت مى كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«امت من در دنيا سه طبقه اند: طبقۀ اول دوستدار مال اندوزى و جمع آورى آن نيستند و در ذخيره نمودن و انباشته كردن آن تلاش نمى كنند و همانا از دنيا به اندازۀ رفع گرسنگى و پوشاندن بدن راضى و خشنود هستند و آنچه آنان را به آخرت مى رساند، از دنيا بى نيازشان كرده است. پس آن ها در ايمنى و آرامش هستند و ترس و اندوهى بر ايشان نيست.

طبقۀ دوم دوستداران مال اندوزى از پاك ترين و نيكوترين راه ها هستند، تا به وسيلۀ آن صلۀ رحم، نيكى به برادران دينى و كمك به نيازمندان نمايند. و به يقين در دهان گذاشتن سنگ گداخته براى آنان آسان تر از به دست آوردن درهمى از راه حرام يا نپرداختن حقوق آن يا اندوختن آن تا هنگام مرگ است. آنان كسانى هستند كه اگر بادقت حسابرسى شوند، عذاب مى شوند و اگر بخشيده شوند، سالم مى مانند.

طبقۀ سوم دوستداران مال اندوزى هستند از حرام و حلال و نپرداختن حقوقى كه خدا فرض و واجب كرده است. هزينه كردن شان از روى اسراف و شتابزدگى است و خوددارى نمودن شان از صرف مال به

______________________________

(1). ج ص باب 14 از باب هاى حقوق مالىِ مستحب مؤكد.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 217

دليل بخل و براى انباشته نمودن است. آنان كسانى هستند كه دنيا اختيار دل هاى شان را به دست گرفته تا به خاطر گناهان شان، آنان را داخل در آتش نمايد.»

اين حديث بدون جملۀ آخر در كتاب اعلام الدين نيز آمده است.

329- 31543- (14) مسعده بن صدقه مى گويد: «سفيان ثورى وارد مجلس امام صادق عليه السلام گرديد و مشاهده كرد امام

عليه السلام لباس سفيد لطيفى همانند پوستۀ نازك داخلى تخم مرغ پوشيده است، پس گفت:

«اين لباس، لباس تو نيست!

امام عليه السلام به وى فرمود: از من بشنو و درك كن و به خاطر بسپار آنچه به تو مى گويم؛ زيرا خير دنيا و آخرت تو در آن است، در صورتى كه بر روش [پيامبر] و حق بميرى و بر بدعت نميرى. به تو مى گويم كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در زمان قحطى و تنگدستى مى زيست. ولى هنگامى كه دنيا رو كند، پس سزاوارترين اهل دنيا به نعمت هاى آن نيكوكاران هستند، نه تبهكاران؛ مؤمنان هستند، نه منافقان؛ مسلمانان هستند، نه كافران.

اى ثورى! آنچه براى من زشت و ناپسند دانستى، پس به خدا سوگند- من با همين وضعى كه تو مرا مشاهده مى كنى- از وقتى به مرحلۀ درك و عقل رسيده ام، هرگز شب و روزى را سپرى نكرده ام كه خداوند در مال من حقى داشته باشد و دستور داده باشد آن را در جايى مصرف كنم مگر آن كه در آن راه مصرف كرده ام.

مسعده مى گويد: در اين هنگام گروهى از زهدفروشان و دعوت كنندگان مردم به ترك دنيا و ژوليدگى ظاهر و ترك نظافت و پوشيدن لباس وصله دار و ... وارد مجلس شدند و به دفاع از پيشواى شان سفيان ثورى پرداختند. آنان گفتند: پيشواى ما در جواب تو درماند و ادلۀ خود را فراموش كرد!

________________________________________

بروجرى، آقا حسين طباطبايى - مترجمان: حسينيان قمى، مهدى - صبورى، م، منابع فقه شيعه، 31 جلد، انتشارات فرهنگ سبز، تهران - ايران، اول، 1429 ه ق

منابع فقه شيعه؛ ج 22، ص: 217

امام عليه السلام فرمود: شما دليل هاى خود را بيان كنيد!

ياران سفيان گفتند:

دليل ما از قرآن است!

امام عليه السلام فرمود: آن را بيان كنيد! زيرا قرآن شايسته ترين چيزى است كه بايد از آن پيروى گردد و به آن عمل شود!

ياران سفيان گفتند: خداوند- تبارك و تعالى- دربارۀ وضعيت گروهى از ياران پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

[ديگران] را بر خود مقدم مى دارند، هرچند خود نيازمندند و هركس از خِست خويش مصون ماند، پس آنان خود رستگارند «1».

و در جاى ديگر مى فرمايد: و به خاطر دوستى خدا به بينوا و يتيم و اسير غذا مى دادند «2».

و ما به همين بسنده مى كنيم.

در اين هنگام يكى از حاضران در مجلس گفت: ما با چشم خود ديده ايم كه شما به غذاهاى لذيذ تمايل داريد و مردم را به زهد و ترك دنيا دعوت مى كنيد تا خود از آن بهره مند شويد.

امام صادق عليه السلام فرمود: سخنانى را كه سودى به حال تان ندارد، رها كنيد!

آن گاه به ياران سفيان فرمود: اى گروه! به من بگوييد: آيا شما ناسخ قرآن را از منسوخش و محكمات قرآن را از متشابهش باز مى شناسيد، كه از همين جا اين امت گمراه شدند، آنان كه گمراه شدند و هلاك گرديدند، آنان كه هلاك گرديدند؟

______________________________

(1). حشر 59/ 9.

(2). دهر 76/ 8.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 219

ياران سفيان گفتند: تمام موارد آن را نه!

امام عليه السلام فرمود: از همين جا هلاك شديد و احاديث پيامبر صلى الله عليه و آله نيز همين گونه است!

ولى آنچه شما از قرآن بيان كرديد، آن ها اخبارى است كه خداوند در كتابش دربارۀ كار نيك گروهى به ما خبر مى دهد و آن كار براى ايشان مباح و روا بود و از آن بازداشته نشده بودند و پاداش شان

از آن كار نيز بر خداست. ولى [پس از آن] خداوند بر خلاف كار آن ها دستور داد و دستور خداوند ناسخ كار آنان گرديد. نهى خداوند از اين كار، رحمت و نظر لطفى از جانب او بود براى مؤمنان، براى اين كه آنان به خود و خانواده شان زيان نرسانند؛ خانواده اى كه در ميان شان كودكان ضعيف، فرزندان، پيرمرد و پيرزن ناتوان و ازكارافتاده وجود داشت.

كسانى كه قدرت تحمل گرسنگى نداشتند؛ زيرا در صورتى كه من بيش از يك گرده نان در اختيار نداشته باشم و آن را هم صدقه بدهم، آنان از گرسنگى هلاك و تباه خواهند شد. از همين جاست كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: اگر انسان پنج دانه خرما يا پنج گرده نان يا پنج دينار يا پنج درهم داشته باشد و تصميم به مصرف نمودن آن ها گرفته باشد، پس از آن برترين آن ها، آن چيزى كه براى پدر و مادرش مصرف كند و سپس برترين آن ها چيزى است كه براى خود و خانواده اش صرف مى كند، در مرتبۀ سوم آنچه به خويشان فقيرش مى پردازد، در مرتبۀ چهارم آنچه به همسايگان فقيرش انفاق مى كند و در مرتبۀ پنجم آنچه در راه خدا صرف مى كند و آن از همه پاداشش كمتر است.

در زمان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله يكى از انصار هنگام مرگ پنج يا شش بنده اش را آزاد كرد. او هيچ ثروتى غير از آن ها نداشت و فرزندان صغيرى داشت. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله دربارۀ وى فرمود: اگر از كار وى مرا باخبر كرده بوديد، به شما اجازه نمى دادم او را در قبرستان مسلمانان دفن كنيد! كودكان

صغيرى از خود باقى مى گذارد كه براى مشتى طعام دست به سوى مردم دراز كنند!

امام صادق عليه السلام در ادامۀ سخنانش فرمود: پدرم براى من گزارش كرد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: از افراد تحت تكفل و سرپرستى خود، به ترتيب از نزديك و نزديك تر آغاز كن!

سپس اين قرآن است كه به سخنان شما پاسخ مى دهد و نهى لازمى است از طرف خداوند عزيز و حكيم كه مى فرمايد:

[بندگان خداوند رحمان] ... و كسانى هستند، كه هر گاه انفاق مى كنند، زياده روى نمى كنند و تنگ نمى گيرند و ميان اين دو روش، ميانه رو هستند.

آيا نمى نگريد آنچه مردم را بدان فرامى خوانيد، كه آن ايثار و مقدم داشتن بر خود است خداوند- تبارك و تعالى- بر خلاف آن سخن مى گويد و كارى را كه مردم را به آن دعوت مى كنيد، اسراف مى نامد و در آيات متعددى از قرآن مى فرمايد: خداوند اسراف كنندگان را دوست ندارد. پس خداوند آنان را از اسراف و زياده رَوى و از تنگ گرفتن نهى كرد و به امرى ميان اين دو [دستور داد.] نه آن كه همۀ آنچه دارد، ببخشد و آن گاه دعا كند كه خداوند به وى روزى دهد و دعايش- براساس حديثى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله- مستجاب نگردد. از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت شده است:

گروه هايى از امت من دعاى شان مستجاب نمى گردد: شخصى كه پدر و مادرش را نفرين كند و شخصى كه به بدهكارى كه مالش را خورده است و از او رسيد و شاهدى نگرفته، نفرين كند و شخصى كه همسرش را نفرين كند- در حالى كه خداوند طلاقش را در اختيار او

قرار داده است و شخصى كه در خانه اش بنشيند و بگويد: پروردگارا، به من روزى بده!

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 221

و از خانه بيرون نرود و روزى طلب نكند! پس خداوند به او مى فرمايد: اى بندۀ من! آيا براى تو راهى به سوى طلب [روزى] و مسافرت در زمين با اعضاى سالم قرار ندادم تا در طلب [روزى] به پيروى از دستور من و سربار نبودن بر خانواده ات ميان من و خود عذر را تمام كنى؟ پس اگر خواستم به تو روزى مى دهم و اگر بخواهم بر تو سخت مى گيرم. ولى تو [با نشستن در خانه] نزد من معذور نيستى! و مردى كه خداوند مال بسيارى به او روزى مى دهد، پس او آن ها را انفاق مى كند، سپس به خدا روى مى آورد و دعا مى كند: پروردگارا، به من روزى بده!

و خداوند مى فرمايد: مگر روزى گسترده اى به تو ندادم؛ چرا- براساس دستور من به تو- ميانه روى نكردى؟ و چرا اسراف كردى در حالى كه من تو را از زياده روى باز داشته بودم؟ و شخصى كه دربارۀ قطع رحم دعا كند.

آن گاه خداوند متعال به پيامبرش صلى الله عليه و آله شيوۀ انفاق كردن را آموزش داد و آن در زمانى بود كه پيامبر هفت مثقال طلا داشت و دوست نداشت با آن حال شب را سپرى كند. از اين رو همۀ آن ها را صدقه داد و شب را در حالى سپرى كرد كه هيچ چيز نداشت. فرداى آن روز شخصى از وى درخواست كمك كرد و پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله كه چيزى نداشت به او ببخشد، مورد ملامت و نكوهش سائل قرار گرفت. پيامبر

صلى الله عليه و آله كه بسيار مهربان و نازك دل بود، از اين كه نتوانسته بود چيزى به آن سائل دهد، بسيار اندوهگين شد. پس خداوند متعال با دستورش به پيامبر ادب [انفاق] آموخت و فرمود:

دستت را به گردنت زنجير مكن و آن را به طور كامل [نيز] نگشا، تا ملامت شده و حسرت زده بر جاى مانى «1».

مى فرمايد: مردم از تو درخواست بخشش مى كنند و عذرى را از تو نمى پذيرند، پس اگر تو همۀ اموالى را كه در اختيار دارى ببخشى، بر مال حسرت مى خورى!

اين ها احاديث رسول خداست كه قرآن آن را تصديق و تأييد مى كند و [عمل] مؤمنان از اهل قرآن، قرآن را تأييد مى كند. هنگامى كه مرگ ابوبكر فرارسيد، به وى گفته شد وصيت كن! وى گفت: به يك پنجم مالم وصيت مى كنم و يك پنجم بسيار است؛ زيرا خداوند به خمس راضى شد!

پس ابوبكر با اين كه خداوند اختيار يك سوم مالش را به او داده بود، به خمس وصيت كرد و اگر مى دانست كه يك سوم براى او بهتر است، به آن وصيت مى كرد.

آن گاه كسانى را كه شما در فضيلت و زهد پس از ابوبكر مى دانيد، سلمان و ابوذرند- كه خداوند از

آنان خشنود باد. پس سلمان هر گاه حقوقش را [از بيت المال] دريافت مى كرد، غذاى يك سالش را از آن كنار مى گذاشت، تا سال آينده حقوقش به دستش رسد. به وى گفته شد: اى ابوعبدالله! تو با اين زهد اين گونه عمل مى كنى، در حالى كه نمى دانى شايد امروز يا فردا بميرى؟ پاسخ سلمان به آن ها اين بود كه گفت: چرا به زنده بودن من اميدوار نيستيد، آن گونه كه از مرگ من

بيمناكيد؟ اى بى خردان! آيا نمى دانيد وقتى انسان از ضروريات زندگى خود برخوردار نيست، [در عبادت و اطاعت خدا] نفس از وى حرف شنوى ندارد و تنبلى و سستى مى ورزد و هنگامى كه از ضروريات زندگى بهره مند باشد، آرامش و اطمينان مى يابد.

و ابوذر چند ناقه و گوسفند شيرده داشت كه از شير آن ها استفاده مى كرد و هر گاه خانواده اش تمايل به گوشت پيدا مى كرد يا ميهمانى به آن ها مى رسيد يا در ميان افراد همراهش از اهل آب نيازى مشاهده مى كرد، يك شتر يا تعدادى گوسفند- به مقدارى كه از ميل آن ها به گوشت بكاهد- ذبح و ميان شان تقسيم مى كرد و خود نيز سهمى به اندازۀ يكى از آن ها بر مى داشت و خود را بر آنان ترجيح نمى داد.

______________________________

(1). اسراء 17/ 29.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 223

و چه كسى زاهدتر از اين هاست- در حالى كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله درباره شان آن گونه سخن فرموده است- با اين حال چنين نبود كه سلمان و ابوذر هيچ چيز نداشته باشند- آن گونه كه شما به مردم دستور مى دهيد- به اين كه آنان از همه چيز و وسايل شان بگذرند و ديگران را بر خود و خانواده شان مقدم دارند.

و بدانيد! اى گروه، من از پدرم شنيدم از پدرانش عليهم السلام روايت مى كرد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله روزى فرمود:

آن گونه كه من از مؤمن در شگفتم، از هيچ چيز در شگفت نيستم! همانا اگر بدنش را با قيچى تكه تكه كنند، برايش خير است و اگر مالك تمام دنيا گردد، برايش خير است و هرچه خداوند با وى كند، برايش خير است.

پس اى كاش مى دانستم آنچه امروز براى تان شرح دادم،

آيا در شما اثر بخشيد يا اين كه براى تان بر آن بيفزايم؟ آيا مى دانيد خداوند در آغاز امر بر مؤمنان واجب كرد هر يك از آنان با ده نفر از مشركان بجنگند و حق نداشت روى از آنان برتابد و هر كس در آن زمان به دشمن پشت مى كرد جايگاهش از آتش پر مى شد. سپس به خاطر رحمت و مهربانى خدا بر مؤمنان، آنان را از آن حالت تغيير داد و هر يك از آنان موظف به جنگ با دو نفر از مشركان گرديد، به دليل تخفيف خداوند براى مؤمنان. پس دو نفر، ناسخ ده نفر گرديد.

دربارۀ قاضيان به من بگوييد كه هر گاه شخصى بگويد من زاهدم و چيزى ندارم و او را محكوم به پرداخت نفقۀ همسرش نمايند، آيا قاضيان با اين حكم خود به او ستم روا داشته اند؟ اگر بگوييد آنان از قاضيانِ جور هستند، اهل اسلام به شما نسبت ظلم و بى عدالتى مى دهند. و اگر بگوييد آنان عادلند، عليه خود سخن گفته ايد. و [و به همين صورت است] آنجا كه اگر كسى هنگام مرگ بيش از يك سوم مالش را صدقه دهد، صدقاتش را بازمى گردانيد. به من بگوييد كه اگر همۀ مردم آن گونه كه شما مى خواهيد زاهد باشند و نيازمند چيزى به ديگران نباشند، در اين صورت كفاره هاى سوگند و نذر و زكات واجب طلا و نقره و خرما و كشمش و شتر و گاو و گوسفند و غير آن را، به چه كسى بايد پرداخت كرد. اگر آن گونه باشد كه شما مى گوييد، براى احدى شايسته نيست كه چيزى از كالاى دنيا نگه دارد مگر آن كه آن را به ديگران تقديم كند-

هرچند خود به آن شديدا نيازمند باشد. [پس در اين صورت زكات بر چه كسى واجب خواهد شد؟] پس چه زشت است، آنچه مى گوييد و مردم را بدان وا مى داريد و اين ها همه از جهل به كتاب خدا و روش پيامبر صلى الله عليه و آله و احاديث وى سرچشمه مى گيرد. احاديثى كه قرآن آن ها را تأييد مى كند و شما از روى جهالت و دقت نكردن در مفاهيم بلند قرآن با- توجه نكردن به ناسخ به جاى منسوخ- و توجه نكردن به محكم و متشابه و امر و نهى، آن احاديث را كنار مى گذاريد.

و به من بگوييد كه دربارۀ سليمان بن داود عليهما السلام چه نظرى داريد؟ آنجا كه وى از خداوند چنان

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 225

حكومت و فرمانروايى درخواست كرد كه سزاوار احدى پس از وى نباشد و خداوند آن را به سليمان عليه السلام عنايت كرد و او سخن حق مى گفت و به آن عمل مى كرد. سپس ما نيافتيم كه خداوند يا يكى از مؤمنان حكومت را بر سليمان و پيش از او بر داود پيامبر عليه السلام با آن فرمانروايى و سلطنت عظيم عيب گرفته باشد و سپس يوسف آنجا كه به پادشاه مصر گفت: مرا بر خزائن زمين بگمار، زيرا من نگهبان و آگاهم، يكى از كارهاى او اين بود كه مملكت پادشاه و اطرافش را تا يمن در اختيار گرفت و به دليل قحطى كه به مردم رسيده بود، از نزد او مواد غذايى به اطراف مى بردند و او حق مى گفت و به حق عمل مى كرد و ما احدى را نديديم اين كار را بر يوسف عيب

بگيرد.

سپس ذوالقرنين بنده اى بود كه خدا را دوست داشت و خداوند [نيز] او را دوست داشت، همۀ اسباب را در اختيار وى نهاد و او را بر همۀ جهان حاكم كرد. ذوالقرنين حق مى گفت وبه حق عمل مى كرد و ما احدى را نيافتيم كه اين كار را بر او عيب بداند.

پس اى گروه! به آداب خدا براى مؤمنان آراسته گرديد و به امر و نهى خدا بسنده كنيد! چيزهايى كه از آن آگاهى نداريد و بر شما مشتبه گرديد، از سوى خود رها كنيد و علم آن را به اهلش واگذار كنيد تا نزد خداوند مأجور و معذور باشيد. به دنبال شناخت ناسخ قرآن از منسوخش و محكم آن از متشابهش و آنچه حلال كرده از آنچه حرام نموده، باشيد؛ زيرا اين شما را بيشتر به خدا نزديك و از نادانى دور مى گرداند. جهالت و نادانى را به اهلش واگذاريد؛ چرا كه اهل جهالت بسيارند و اهل علم اندكند و خداوند متعال فرمود: فوق هر صاحب علمى، عالمى است.»

330- 31544- (15) امام صادق عليه السلام از نياكانش عليهم السلام روايت مى كند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

«بى نيازى چه خوب ياورى است بر تقواى الهى.»

331- 31545- (16) ذريح محاربى روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«دنيا چه خوب ياورى است بر آخرت.»

332- 31546- (17) ذريح محاربى روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«دنيا چه خوب ياورى است بر آخرت.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 227

333- 31547- (18) على احمسى از شخصى روايت مى كند كه امام باقر عليه السلام فرمود:

«دنيا چه خوب ياورى است براى طلب آخرت.»

334-

31548- (19) قاسم بن ربيع در وصيتش به مفضل بن عمر گفت: «از امام صادق عليه السلام شنيدم كه فرمود:

به وسيلۀ بخشى از اين [دنيا] بر اين [آخرت] يارى بجوييد و سربار مردم نباشيد.»

335- 31549- (20) ابوالبخترى با واسطه روايت مى كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

« (خداوندا!) براى ما در نان بركت قرار ده و ميان ما و آن جدايى نيفكن، پس اگر نان نبود، ما نماز نمى خوانديم، روزه نمى گرفتيم و واجبات پروردگارمان را انجام نمى داديم.»

336- 31550- (21) به سلمان- كه رحمت خدا بر او باد- گفته شد: «كدامين عمل برتر است؟ وى پاسخ داد:

ايمان به خدا و نان حلال.» (يعنى به دست آوردن نان حلال).

337- 31551- (22) احمد بن محمد بن خالد با واسطه روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«بى نيازى كه تو را از ستم كردن باز دارد، بهتر است از فقرى كه تو را به گناه وادارد!»

338- 31552- (23) قطب راوندى در كتاب لبّ اللباب از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود: «هر كس دنياى حلال را طلب كند- به خاطر خوددارى از درخواست [از مردم] و به خاطر تلاش براى خانواده اش و به خاطر عطوفت و مهربانى به همسايه اش- با چهره اى همانند ماه شب چهاردهم، با خدا ديدار مى كند.»

در حديث ديگرى آمده است: «هر كس دنيا را به خاطر بى نيازى از مردم و عطوفت و مهربانى به همسايه بجويد، با چهره اى همانند ماه شب چهاردهم، با خدا ديدار مى كند.»

339- 31553- (24) ابن مسكان روايت مى كند: «كه امام باقر عليه السلام آيه: و البته چه خوب است

خانه پرهيزكاران! را به دنيا تفسير كرده است.»

340- 31554- (25) ابراهيم بن عبدالحميد روايت مى كند كه امام كاظم عليه السلام فرمود:

«لقمان همواره به فرزندش مى گفت: اى فرزند عزيزم! البته دنيا دريايى است كه نسل هاى بسيارى در آن غرق شده اند ... اى فرزند محبوبم! از دنيا به اندازۀ كفايت بردار، نه بيشتر و در آن آن گونه داخل نشو كه به آخرتت آسيب رساند و آن را [به طور كلى] رها مكن كه نان خور مردم مى شوى ...»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 229

341- 31555- (26) حماد مى گويد: «از امام صادق عليه السلام دربارۀ لقمان و سخنان حكمت آميز وى پرسيدم. امام فرمود:

«... از دنيا به اندازۀ كفايت بردار و آن را رها نكن تا نان خور مردم باشى و در آن به گونه اى وارد نشو كه به آخرتت آسيب رساند.»

342- 31556- (27) از على عليه السلام روايت شده كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«براى امت من فقر بهتر از بى نيازى است، مگر براى آن كسى كه [با مال خود هزينه] درمانده اى را بر دوش كشد و در گرفتارى [ديگران] ببخشد.»

343- 31557- (28) عبدالله بن سنان از گروهى از شيعيان از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«مؤمن شب يا روز را در سوگ عزيزانش سپرى كند براى او بهتر است از اين كه غارت زده، دست خالى بماند. پس پناه مى بريم به خدا از اين كه همۀ اموال مان گرفته شود.»

344- 31558- (29) على بن غراب از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«ملعون است (ملعون است) هر كس

سربار مردم شود.»

345- 31559- (30) على بن غراب از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«ملعون است، ملعون است، هر كس سربار مردم شود. ملعون است، ملعون است، هر كس افراد تحت تكفل و سرپرستى خويش را تباه كند.»

346- 31560- (31) امير مؤمنان عليه السلام فرمود:

«تنگدستى، انسان فهميدۀ خوش بيان را در بيان دليلش لال مى كند و انسان فقير در شهر خويش غريب است و هر كس درى از درخواست از ديگران را به روى خويش گشايد، خداوند درى از فقر و نياز به رويش مى گشايد.»

و نيز فرمود:

«خوددارى از درخواست از مردم، زيور تنگدستى است و سپاسگزارى، زيور بى نيازى است.»

همچنين فرمود:

«هر كس بى نيازى او را بپوشاند، عيبش از چشم ها پوشيده گردد.»

و همو فرمود:

«هر كس سختى هاى خود را بر مردم آشكار كند، به تحقيق خود را رسوا كرده است و بهترين بى نيازى، درخواست نكردن از مردم است و بدترين نياز، خوارى پيوسته است.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 231

347- 31561- (32) همچنين امير مؤمنان عليه السلام فرمود: «از هر كه خواستى، بى نيازى بجوى تا همسانش شوى و به هر كه خواستى، نيازمند شو تا اسيرش گردى و به هر كه خواستى، ببخش تا اميرش شوى.»

و نيز فرمود: «هيچ ثروتى [پادشاهى] همانند خشنودى از قناعت، فقر را از بين نمى برد.»

348- 31562- (33) روايت شده: «بر اثر ريزش آب بر صخره اى، اين جمله بر آن پديدار گرديد: همانا بى نيازى و تنگدستى پس از عرضه [اعمال] بر خداوند آشكار مى گردد!»

349- 31563- (34) شخصى به امام صادق عليه السلام عرض كرد: «مرا اندرز گو!

امام

عليه السلام فرمود: فقر و طول عمر را به خود تلقين نكن!»

350- 31564- (35) گفته شده: «هيچ كس به خدا بسنده نكرد مگر آن كه مردم به او نيازمند شدند.»

و گفته شده: «نيازمند كسى است كه طمع ورزد و بى نياز كسى است كه قناعت كند.»

و اين اشعار به امير مؤمنان نسبت داده شده است:

«دنيا را دور كن به آنچه دور مى شود و دنيا را قطع كن به آنچه قطع مى شود

انسان بيهوده بى نيازى مى جويد و حال آن كه اگر قانع شود، بى نيازى در نفس اوست.»

351- 31565- (36) پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «بى نيازى در زيادى كالا نيست و همانا بى نيازى، بى نيازىِ نفس است.»

و فرمود: «سه ويژگى از ويژگى هاى اولياى خداست: اعتماد به خدا در هر چيز و بسندگى به او از هر چيز و احساس نياز به او در هر چيز.»

و فرمود: «آيا نمى خواهيد شما را از بدبخت ترين بدبخت ها آگاه گردانم؟

گفتند: بله، اى رسول خدا!

فرمود: آن كس كه فقر دنيا و عذاب آخرت در او گرد آمده است. از آن به خدا پناه مى بريم!»

352- 31566- (37) پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «هر كس حلال بخورد، فرشته اى بالاى سرش مى ايستد و برايش آمرزش طلب مى كند تا از خوردن آن فراغت يابد.»

353- 31567- (38) پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «هر كس چهل روز حلال بخورد، خداوند قلبش را نورانى مى گرداند!»

354- 31568- (39) حضرت على عليه السلام در يكى از سخنرانى هايش فرمود: «بهترين كارها حفظ آبرو با مال است!»

355- 31569- (40) در كشف الغمّه آمده است كه: «امام حسن عليه السلام خطاب

به امام حسين عليه السلام نامه اى نوشت و آن حضرت را بابت دادن صله به شعرا بازخواست كرد. امام حسين عليه السلام در پاسخ نوشت: خودت بهتر از من مى دانى كه بهترين مال مالى است كه آبروى انسان را حفظ كند.

356- 31570- (41) در تفسير منسوب به امام حسن عسكرى عليه السلام آمده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:

«سپس همۀ نيكى ها پس از آن، چيزى است كه آبروى تان را با آن حفظ مى كنيد و از زبان سگان مردم نگه مى داريد؛ همانند شاعرانى كه غيبت مردم مى كنند. از آنان خود را حفظ كنيد. [آنچه در اين راه مصرف مى كنيد] آن از صدقات به شمار مى آيد.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 233

357- 31571- (42) جابر بن عبدالله انصارى روايت مى كند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

«هر نيكى صدقه است و هرآنچه مؤمن براى خود، خانواده و افراد تحت تكفلش صرف كند، برايش صدقه ثبت مى شود و آنچه انسان با آن آبرويش را حفظ كند، برايش صدقه نوشته مى شود.

جابر پرسيد: مقصود از آنچه انسان آبرويش را حفظ مى كند، چيست؟

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: آنچه به شاعر و صاحب زبانى- كه از آن پرهيز مى شود- مى دهد و هر چه انسان هزينه كند، خداوند ضامن جبران آن است مگر آنچه در ساختمان يا نافرمانى خدا مصرف كند.»

358- 31572- (43) على عليه السلام مى فرمايد: «به وسيلۀ اموال، آبروها را در دژ قرار دهيد.»

359- 31573- (44) و مى فرمايد: «بهترين مال ها، مالى است كه آبرويت را حفظ كند.»

360- 31574- (45) و مى فرمايد: «مالى كه آبرويت را حفظ كند، از دست

نرفته است.»

361- 31575- (46) و مى فرمايد: «از بزرگوارى است كه انسان جان «1» دهد و آبرويش را حفظ كند و از فرومايگى است كه انسان مالش را نگه دارد و آبرويش را بريزد.»

362- 31576- (47) و مى فرمايد: «با بخشيدن اموال تان، آبروى تان را حفظ كنيد. افزايش اموال با كاهش آبرو، پستى است.»

363- 31577- (48) و مى فرمايد: «با مالت بر آبرويت بيفزا تا بزرگى يابى و ببخش تا خدمت شوى و بردبارى كن تا جلودار قرار داده شوى.»

364- 31578- (49) و مى فرمايد: «با بى ارزش نمودن مال، بر آبرو بيفزاييد.»

365- 31579- (50) در تفسير منسوب به امام حسن عسكرى عليه السلام آمده است كه به امير مؤمنان عليه السلام گفته شد: «چه كسى از مردم بيش از همه حسرت مى خورد؟

امام عليه السلام فرمود: كسى كه مال خود را در ميزان ديگرى مشاهده كند، پس خداوند او را به خاطر آن مال داخل آتش كند و وارث او را به خاطر آن، وارد بهشت نمايد!

گفته شد: اين چگونه است؟

امام عليه السلام فرمود: آن گونه كه برخى از برادران مان براى من گفتند. شخصى واپسين لحظات زندگى خود را مى گذراند كه اين برادر ما به ديدار وى رفت. شخص محتضر به وى گفت: در اين صندوق يكصد هزار [درهم يا دينار] وجود دارد كه هرگز زكات آن ها را نپرداخته ام و با آن به خويشانم نيكى نكرده ام! نظر تو درباره آن ها چيست؟ [با اين همه پول چه كنم؟]

برادر ما پرسيد: به چه انگيزه اى آن ها را جمع كرده اى؟

مرد محتضر پاسخ داد: براى [نجات] از جفاى حكومت و فخرفروشى بر عشيره و خاندان و ترس از فقر بر خانواده و

فرزندان و ترس از روزگار!

على عليه السلام فرمود: برادر ما از نزد وى خارج نشد تا اين كه روح از بدن آن مرد جدا شد!

______________________________

(1). صحيح آن «مال» است؛ چنانچه در نسخۀ مستدرك الوسائل آمده است.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 235

آن گاه على عليه السلام ادامه داد: ستايش ويژۀ خداوندى است كه او را از دنيا خارج كرد، در حالى كه به خاطر باطلى كه جمع كرد و حقوقى كه از آن ها جلوگيرى كرد، نكوهيده بود. او جمع كرد و انباشت و درِ آن را محكم بست.

براى به دست آوردن اين اموال، بيابان هاى خشك و بى آب و علف و درياهاى وسيع و عميق را پيمود. اى كسى كه [در اين دنيا] مانده اى! فريب نخور آن گونه كه ديروز دوستت فريب خورد. همانا در روز قيامت كسى بيش از همه حسرت مى خورد كه مالش را در ميزان ديگرى مشاهده كند و خداوند شخص ديگر را به خاطر آن مال وارد بهشت كند و صاحب مال را به خاطر آن، وارد آتش نمايد.»

366- 31580- (51) در نهج البلاغه آمده است كه امير مؤمنان عليه السلام فرمود: «بزرگ ترين حسرت ها در روز قيامت، حسرت كسى است كه از راه حرام مالى به چنگ آورد و وارث او آن را در راه اطاعت خداوند مصرف كند. پس وارث به خاطر آن مال وارد بهشت شود و شخص اول به خاطر آن داخل آتش گردد.»

367- 31581- (52) در كتاب عدة الداعى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت شده است:

«بپرهيزيد از ثروت؛ زيرا در گذشته شخصى مال و فرزندان زيادى داشت. او تنها به خود و خانواده اش پرداخت و

ثروت زيادى براى آن ها انباشت. تا اين كه روزى فرشتۀ مرگ- به صورت شخص بينوايى- درِ خانه اش را زد. خدمتكاران در را گشودند. فرشتۀ مرگ به آنان گفت: سرورتان را نزد من فراخوانيد!

خدمتكاران گفتند: آيا [انتظار دارى] سرور ما براى مثل تو بيرون آيد؟

آن گاه او را به شدت و تندى از درِ خانه راندند. سپس فرشتۀ مرگ با همان قيافه به سوى آنان بازگشت و گفت: سرورتان را به سوى من فراخوانيد و به وى بگوييد من فرشتۀ مرگ هستم!

وقتى اين سخن به گوش مرد ثروتمند رسيد، از شدت ترس نشست و به افرادش گفت: با او به نرمى و ملايمت سخن بگوييد و به او بگوييد: خداوند تو را فرخنده و مبارك گرداند! شايد به دنبال شخص ديگرى هستى!

[وقتى پيام مرد ثروتمند به فرشتۀ مرگ رسيد] پاسخ داد: نه [اين گونه نيست] آن گاه بر مرد ثروتمند وارد شد و به وى گفت: برخيز! و هر چه مى خواهى وصيت كن؛ زيرا من پيش از بيرون رفتن از اين خانه جانت را خواهم گرفت!

صداى شيون و زارى فضاى خانه را پر كرد. مرد ثروتمند دستور داد صندوق ها را گشودند و زر و سيم آن ها را بر زمين ريختند (زر و سيم آن ها را بنويسند)، سپس روى به آن اموال كرد و شروع به ناسزاگويى به آن ها نمود. او مى گفت: اى مال! خداوند تو را لعنت كند! مرا از ياد پروردگارم بردى و از كار آخرتم غافل كردى تا مرگ به سراغم آمد!

[در اين هنگام] خداوند مال را به زبان آورد و گفت: چرا به من ناسزا مى گويى! حال آن كه تو پست تر از منى. آيا در نظر مردم حقير

نبودى پس وقتى آثار مرا بر تو ديدند، تو را بالا بردند؟ آيا تو و انسان هاى شايسته بر درِ خانۀ پادشاهان و بزرگان حاضر نمى شديد و تو پيش از آنان وارد مى شدى و آن ها مؤخر مى شدند؟

آيا از دختران پادشاهان و بزرگان خواستگارى نكردى و انسان هاى صالح نيز خواستگارى مى كردند؛ ولى تو با آنان ازدواج كردى و شايستگان پاسخ منفى مى شنيدند؟ اگر مرا در راه خير و نيكى انفاق مى كردى، من از خود مقاومتى نشان نمى دادم! اگر مرا در راه خدا انفاق مى كردى، من از تو كاسته نمى شدم! پس چرا به من ناسزا- مى گويى و حال آن كه خود پست تر از منى! من و تو هر دو از خاك آفريده شده ايم. پس من مى روم (در حالى خاك پاكى هستم) و تو گناه مرا با خود مى برى! مال با صاحبش اين گونه سخن مى گويد.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 237

368- 31582- (53) عثمان بن عيسى در تفسير آيۀ: اين گونه خداوند اعمال شان را حسرت بر آنان قرار داد «1»،

با واسطه از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود: «آن شخصى است كه از خود مال باقى مى گذارد و به دليل بخل در راه اطاعت خدا انفاق نمى كند. سپس مى ميرد و آن مال را براى كسى مى گذراد كه در اطاعت يا نافرمانى خدا مصرف مى كند. پس اگر در پيروى دستور خدا مصرف كند، صاحب مال، آن را در ميزان ديگرى مشاهده مى كند و بر اندوه و حسرتش مى افزايد؛ چرا كه مال متعلق به وى بود.

او اگر در راه نافرمانى خدا صرف كند، صاحب مال او را با آن مال تقويت كرده است تا در راه نافرمانى خدا مصرف كند.

[و اين مطلب بر حسرتش مى افزايد].»

369- 31583- (54) على عليه السلام فرمود: «مال روزىِ كسى نيست كه آن را مصرف نكند.»

370- 31584- (55) حسين بن عثمان بن شريك در كتابش آورده است: «امام صادق عليه السلام پرسيد: تهيدست نزد شما كيست؟

گفته شد: كسى كه هيچ چيز ندارد!

امام عليه السلام فرمود: نه! بلكه تهيدست ثروتمندى است كه با چيزى از مالش به خدا نزديك نمى شود!»

371- 31585- (56) حسين بن مختار روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«خداوند، ثروتمند ستمگر و پيرمرد تبهكار و تهيدست نيرنگباز را دشمن دارد.

راوى پرسيد: [آيا مقصود از تهيدست] انسان كم بضاعت است؟

امام عليه السلام فرمود: نه! بلكه ثروتمندى است كه با چيزى از مالش به خدا نزديك نمى شود!»

372- 31586- (57) محمد بن احمد مى گويد: «گروهى از اهل خراسان به ديدار امام صادق عليه السلام آمدند. امام عليه السلام بدون پرسش، لب به سخن گشود و فرمود:

هر كس از راه غارت مال به دست آورد، خداوند آن مال را در مهلكه ها نابود مى كند.

آنان گفتند: فدايت گرديم! ما اين سخن را نمى فهميم!

امام عليه السلام به زبان فارسى فرمود: هر مال كه اباذر آيد، بِدَم شود.» «2»

در حديث ميسر گذشت: «هر كس حق را توصيف مى كند، با سه ويژگى شناخته مى شود ... و اگر مالدار است، بايد ملاحظه كرد مالش را كجا مصرف مى كند.» «3»

و در حديث جعفريات گذشت: « [بخشنده] كسى است كه مال را از حلال به دست آورد و در حلال مصرف كند.» «4»

و در حديث حريز گذشت: «بخشندۀ بزرگوار كسى است كه مالش را در راه حق مصرف مى كند.» «5»

______________________________

(1). بقره 2/ 167.

(2). اين حديث را

ابن شهرآشوب اين گونه نقل كرده است: «از باد آيد، بِدَم شود» (بحار الانوار 47/ 84/ 77) و با جستجويى كه در كتاب هاى لغت انجام شد، واژۀ «اباذر» جز به صورت نام براى صحابى بزرگوار پيامبر صلى الله عليه و آله در فارسى به كار نرفته است؛ از اين رو به نظر مى رسد گزارش ابن شهرآشوب صحيح باشد.

(3). ج ص ب 4 باب هاى فضيلت نماز، حديث 56.

(4). ج ص ب 43 باب هاى جهاد با نفس، حديث 63.

(5). ج ص ب 43 باب هاى جهاد با نفس، حديث 64.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 239

و در حديث ازدى گذشت: «بخشندگى اين است كه نفس انسان از طلب حرام بازايستد و هنگامى كه به حلال دست يافت، با خرسندى كامل آن را در اطاعت خدا انفاق كند.»

«1» و در حديث ابوالقاسم گذشت: « [بخشندگى] آن است كه اگر تمام دنيا مال او باشد و آن را در حقوقى [كه بر عهده دارد] انفاق كند، پيش خود اين گونه احساس كند كه هنوز حقوقى بر عهده دارد.» «2»

و بنگر ديگر احاديث آن باب را؛ زيرا با موضوع بحث تناسب دارد.

و در حديث حماد سخن لقمان به فرزندش گذشت كه فرمود: «اى فرزند عزيزم! همۀ تلخى ها را چشيدم ولى تلخ تر از فقر چيزى را نيافتم!» «3»

و در حديث وليد گذشت: «اصالت، كار است و شرافت، مال.» «4»

و در حديث عثمان گذشت: «اگر هريك از شما از راه حلال مال به دست آورد و در راه حلال هزينه كند، درهمى هزينه نمى كند مگر آن كه جايگزين مى شود.» «5»

در احاديث باب 1 و 3 و 5 از باب هاى طلب روزى، متناسب با موضوع مورد

بحث گذشت.

حديث عمرو گذشت.

«1» 376- 31590- (2) ابوحمزه سعدى از پدرش روايت مى كند كه امير مؤمنان عليه السلام در سفارش هايش به امام مجتبى عليه السلام فرمود:

«اى فرزند عزيزم! هيچ نادارى بدتر از نادانى نيست ... مؤمن ناگزير است كه براى سه چيز مسافرت كند: سامان بخشيدن به معيشت يا گام برداشتن براى معاد يا لذتى حلال.»

377- 31591- (3) در كتاب فقه الرضا آمده است:

«بكوشيد تا زمان تان چهار بخش باشد: بخشى از آن براى مناجات با خدا؛ ساعتى براى امر معاش؛ ساعتى براى انس و الفت با برادران مورد اعتماد- كسانى كه عيب هاى تان را به شما معرفى مى كنند و در باطن خيرخواه تان هستند- و ساعتى كه براى لذت بردن خلوت مى كنيد و با اين ساعت براى سه ساعت ديگر نيرو مى گيريد.»

______________________________

(1). ج ص ب 1 باب هاى آداب سفر، حديث 1.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 243

378- 31592- (4) از امام صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود:

«سامان بخشيدن به وضع مالى، از ايمان است.»

379- 31593- (5) صالح بن حمزه از برخى از شيعيان روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود: «بر تو باد به سامان دادن به وضع مالى؛ چرا كه آن شرافت كريم و بى نيازى از فرومايگان را به دنبال دارد!»

380- 31594- (6) پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «سامان بخشى به وضع مالى، از مردانگى است.»

381- 31595- (7) حارث اعور مى گويد: «امير مؤمنان عليه السلام از فرزندش امام مجتبى عليه السلام پرسيد: اى فرزندم! مردانگى چيست؟ امام مجتبى عليه السلام پاسخ داد: عفاف و سامان دهى به وضع مالى.»

382- 31596- (8) هشام بن حكم مى گويد: «امام موسى بن

جعفر عليه السلام به من فرمود: امام سجاد عليه السلام فرمود:

بهره گيرى ازمال، كامل كننده مردانگى است.»

383- 31597- (9) معاويه از امام مجتبى عليه السلام دربارۀ مردانگى پرسيد: «امام عليه السلام فرمود: بخيل بودن انسان نسبت به دينش، سامان دادن به مالش و پرداختن حقوق ديگران.»

معاويه گفت: آفرين اى ابومحمد! آفرين اى ابومحمد! پس از اين گفتگو، معاويه همواره مى گفت:

دوست داشتم يزيد كور بود و اين سخن را بر زبان مى آورد.»

384- 31598- (10) در نهج البلاغه در سفارش على عليه السلام به امام مجتبى عليه السلام آمده است: «و نگهدارى از آنچه در دست دارى، براى من محبوب تر است از طلب آنچه در اختيار ديگران است.»

385- 31599- (11) خلّاد- ابوعلى- روايت مى كند كه شخصى به امام صادق عليه السلام عرض كرد: «اى جعفر! مردى ثروتى دارد؛ ولى آن را تباه مى كند و بر باد مى رود.

امام عليه السلام فرمود: از مالت نگهدارى كن؛ زيرا آن برپاى دارندۀ دينت است.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 245

آن گاه اين آيه را تلاوت فرمود:

و اموالتان را- كه خداوند سبب پايدارى شما قرار داد- به سبك مغزان ندهيد.»

در حديث ابوالفتوح گذشت: «خداوند سه چيز را براى شما ناپسند مى داند ... و تباه ساختن مال.»

«1» و در حديث وشاء گذشت: «خداوند تباه ساختن مال و قيل و قال را دشمن دارد.» «2»

و احاديث متعددى از باب 1 از باب هاى مسافرت بر استحباب سامان بخشى به مال دلالت مى كند و در باب 4 طلب روزى و باب آينده مطالب مناسب با موضوع بحث وجود دارد.

نيكى كنيد، همانا خداوند نيكوكاران را دوست دارد «3».

از تو مى پرسند: چه چيز را انفاق كنند؟ بگو: مازاد [بر نياز] را «4».

و آنان را بهره مند سازيد، توانگر به اندازۀ قدرتش و تنگدست در حدّ توانش «5».

از آنان امتى ميانه روست و بسيارى از آنان زشت عمل مى كنند «6».

از ميوۀ آن- هنگامى كه ثمر داد- بخوريد و در روز برداشت حقوق آن را بپردازيد و زياده روى نكنيد، كه البته خداوند اسراف كنندگان را دوست ندارد «7».

اى فرزندان آدم! زيورهاى تان را در هر مسجدى برگيريد و بخوريد و بياشاميد و زياده روى نكنيد، كه البته خداوند اسراف كنندگان را دوست ندارد «8».

______________________________

(1). ج ص ب 36 باب هاى حقوق مالى، حديث 34.

(2). ج ص ب 36 باب هاى حقوق مالى، حديث 36.

(3). بقره 2/ 195.

(4). بقره 2/ 219.

(5). بقره 2/ 236.

(6). مائده 5/ 66.

(7). انعام 6/ 141.

(8). اعراف 7/ 31.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 247

و حق خويشان و بينوا و در راه مانده را بپرداز و از هدر دادن به شدت بپرهيز. به يقين به هدر دهندگان برادر و همسان شيطان هستند و شيطان به پروردگارش بسيار ناسپاس است «1».

اگر شما گنجينه هاى رحمت پروردگار مرا در اختيار داشتيد، در آن هنگام نيز از بيم تمام شدن بخل مى ورزيديد و انسان همواره بخيل است «2».

[بندگان خداى رحمان] ... و كسانى هستند، كه هر گاه انفاق كنند، زياده روى و سخت گيرى نمى كنند و ميان اين دو روش ميانه رو هستند «3».

386- 31600- (1) عبداللّٰه بن سنان روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام در تفسير آيۀ: و دستت را به گردنت زنجير نكن، دستش را بست و فرمود: « [مقصود] اين گونه است. و در توضيح: و

آن را به طور كامل نگشا، كف دستش را گشود و فرمود: [مقصود] اين گونه است.»

387- 31601- (2) ابوالقاسم كوفى در كتاب اخلاق از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود: «مؤمن ادبى را از خدا فرا مى گيرد؛ هنگامى كه [روزى را] بر وى توسعه دهد، ميانه روى و هنگامى كه بر او سخت گيرد، [به آن] بسنده مى كند.»

388- 31602- (3) داود بن سرحان مى گويد: «مشاهده كردم امام صادق عليه السلام با دست، خرما وزن مى كرد. به وى گفتم: فدايت گردم! اى كاش دستور مى داديد يكى از فرزندان يا يكى از خدمتكارانت اين كار را انجام مى داد.

امام عليه السلام پاسخ داد: اى داود! كار شخص مسلمان سامان نمى يابد مگر به سه چيز: فهم عميق دين، بردبارى بر بلا و اندازۀ در معيشت.»

ربعى بن عبداللّٰه با واسطه شخصى از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«كمال- همه كمال- فهم عميق و دقيق دين است ...» ادامۀ اين حديث، نظير حديث پيشين است. اين حديث با سندهاى گوناگون روايت شده است.

389- 31603- (4) ربعى با واسطه روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«كمال- تمام كمال- در سه چيز است ...» و در ميان آن سه چيز، اندازۀ در معيشت را بر شمرد.

390- 31604- (5) در كتاب دعائم الاسلام از على عليه السلام روايت شده كه فرمود:

«كمال- همۀ كمالات- فهم عميق دين، بردبارى در بلا و اندازۀ در معيشت است.»

______________________________

(1). اسراء 17/ 26- 27.

(2). اسراء 17/ 100.

(3). فرقان 25/ 67.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 249

391- 31605- (6) سدير از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«از نشانه هاى مؤمن

سه چيز است: اندازه گيرى نيكو در زندگى، بردبارى بر بلا و فهم عميق دين.

و فرمود: كسى كه در زندگى اندازه گيرى و برنامه ريزى نمى كند، در او خيرى نيست. نه دنيايش را اصلاح مى كند و نه آخرتش را.»

392- 31606- (7) ذريح محاربى از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هرگاه خداوند خير و نيكى اهل خانه اى را بخواهد به آنان ميانه روى و مدارا در امر معيشت عنايت مى كند.»

393- 31607- (8) از امير مؤمنان عليه السلام روايت شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:

«هر گاه خداوند خير اهل بيتى را بخواهد، به آنان فهم عميق در دين، ميانه روى در معيشت و زندگى و اعتدال در كارها عنايت مى كند و كودكان به بزرگان احترام مى گزارند و هر گاه غير آن را براى آن ها بخواهد، بيهوده رهاى شان مى كند.»

در كتاب دعائم از پيامبر اكرم عليه السلام تا جملۀ: «اعتدال در كارها عنايت مى كند»، گزارش شده است.

394- 31608- (9) حماد بن عيسى روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«لقمان به فرزندش گفت: ... ميانه رو باش و بسيار بخيل نباش و در بخشش اسراف نكن.»

395- 31609- (10) امام صادق عليه السلام به عيسى بن موسى فرمود:

«اى عيسى! اموال متعلق به خداست كه آن را نزد انسان ها به امانت سپرده و به آنان دستور داده با ميانه روى بخورند، بنوشند، بپوشند، ازدواج كنند و بر رهوار سوار شوند. و افزون بر آن را به مؤمنان تنگدست انفاق كنند. پس هر كس گام از اين فراتر نهد، خوردن، نوشيدن، پوشيدن، ازدواج و مركبش حرام خواهد بود.»

396- 31610- (11) از امير مؤمنان عليه السلام روايت شده كه فرمود:

«ميانه روى،

اندك را رشد مى دهد.»

397- 31611- (12) و فرمود: «ميانه روى، اندك را به بار مى نشاند.»

398- 31612- (13) و فرمود: «هر كس با ميانه روى همنشين شود، بى نيازى همواره همنشينش خواهد بود و ميانه روى نيازها و كمبودهايش را برطرف مى كند.»

399- 31613- (14) امام صادق عليه السلام به عبيد فرمود:

«اى عبيد! اسراف فقر به دنبال دارد و ميانه روى بى نيازى برجاى مى گذارد.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 251

400- 31614- (15) على عليه السلام فرمود: «ميانه روى، نيمى از هزينه است.»

401- 31615- (16) و فرمود: «هر كس ميانه روى كند، هلاك نمى شود.»

402- 31616- (17) و فرمود: «در ميانه روى تلف نيست.»

403- 31617- (18) و فرمود: «هر كس ميانه روى، كند هزينه هايش كاهش مى يابد.»

404- 31618- (19) و فرمود: «هر كس در حال بى نيازى و فقر ميانه روى پيشه كند، براى بلاهاى روزگار آماده شده است.»

405- 31619- (20) در كتاب فقه الرضا آمده است:

«و براى خود و خانواده ات در حدّ اعتدال هزينه كن؛ زيرا خداوند متعال مى فرمايد: از تو مى پرسند: چه چيز انفاق كنند؟ بگو: ميانه روى، و «عفو» به معناى ميانه روى است و خداوند تعالى مى فرمايد: [بندگان رحمان] ... و كسانى هستند كه هر گاه انفاق كنند، اسراف نمى كنند و سخت نمى گيرند و ميان اين دو روش ميانه رو هستند.»

406- 31620- (21) امام صادق عليه السلام «1» فرمود: «براى ميانه رو تضمين كرده ام كه نيازمند نگردد.»

407- 31621- (22) ابن ابى يعفور از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

«هيچ هزينه اى نزد خداوند محبوب تر از هزينۀ ميانه نيست و خداوند با اسراف دشمن است مگر در حج و عمره. پس خداوند مؤمنى

را رحمت كند كه از راه پاك و حلال به دست آورد و با اعتدال مصرف كند و مازاد را پيش فرستد.» «2»

408- 31622- (23) على عليه السلام فرمود: «عقل اين است كه ميانه روى پيشه كنى و اسراف نكنى و [هر گاه] وعده دهى، با آن مخالفت نكنى و هر گاه خشمگين شدى، بردبارى نمايى.»

409- 31623- (24) و فرمود: «از مردانگى اين است كه ميانه روى كنى و اسراف را رها نمايى و [هر گاه] وعده دهى، مخالفت نكنى!»

410- 31624- (25) و فرمود: «هركس به خوبى ميانه روى نكند، زياده روى او را از پاى درمى آورد.»

411- 31625- (26) امام سجاد عليه السلام فرمود: «همانا كسى مالش را در راه حق مصرف مى كند و با اين حال اسراف كننده است.»

در كتاب الوافى در توضيح حديث مى فرمايد: «يعنى در انفاق در راه حق از مقدار ضرورت مى گذرد.»

412- 31626- (27) على بن جذاعه در تفسير آيۀ: و به شدت از ولخرجى بپرهيز، روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«از خدا بترس و اسراف و سخت گيرى نكن و ميان اين دو، راه ميانه را در پيش گير. همانا ولخرجى از اسراف است و خداوند مى فرمايد: به شدت از ولخرجى بپرهيز. البته خداوند كسى را به دليل ميانه روى عذاب نمى كند.»

413- 31627- (28) بريد بن معاويه از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه امام سجاد عليه السلام فرمود:

«انسان بايد در حد ميانه و به مقدار نياز هزينه كند و بخشى از مازاد مالش را براى آخرتش پيش فرستد، زيرا اين روش نعمت را پايدارتر مى كند و به افزايش نعمت از جانب خدا نزديك تر است و براى تندرستى

و دورى از بلا سودمندتر است.»

______________________________

(1). در حديث «العالم» آمده است و مرحوم مجلسى اول آن را بر امام صادق منطبق كرده است. روضة المتقين 6/ 452.

(2). مرحوم مجلسى اول، حديث را بر اساس: «وانفق قصداً» شرح كرده است؛ روضة المتقين 6/ 452 و بر همين اساس ترجمه شد.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 253

414- 31628- (29) داود رقى روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«ميانه روى، كارى است كه خداوند آن را دوست دارد و اسراف، كارى است كه خداوند دشمن دارد، حتى [مثل] دور انداختن هستۀ خرما؛ چرا كه به درد چيزى مى خورد و حتى [مثل] ريختن ته ماندۀ آبى كه نوشيده اى!»

415- 31629- (30) مدرك بن ابى هزهاز روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«من ضمانت كرده ام كه شخص ميانه رو فقير نشود.»

416- 31630- (31) ابوحمزه از امام سجاد عليه السلام روايت مى كند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

«سه چيز نجات بخش است ... و ميانه روى در بى نيازى و تنگدستى.»

417- 31631- (32) على بن محمد با واسطه روايت مى كند كه امير مؤمنان عليه السلام فرمود:

«ميانه روى، فزايندۀ مال و اسراف، برباددهندۀ آن است.»

418- 31632- (33) حماد بن واقد قصاب از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«اگر شخصى همۀ اموالش را در راهى از راه هاى خدا انفاق كند، نيكو نيست و موفق نگرديده است. آيا خداوند تعالى نمى فرمايد: و با دستان تان خود را به هلاكت نيفكنيد و نيكى كنيد، كه خداوند نيكوكاران را دوست دارد مقصود [از نيكوكاران] ميانه روها هستند.»

419- 31633- (34) موسى بن بكر از امام موسى بن جعفر عليهما السلام روايت مى كند كه فرمود:

«مدارا

و ميانه روى نيمى از زندگى است و هرگز انسان با ميانه روى فقير نگشت.»

نظير اين حديث در باب 4 از باب هاى معاشرت، حديث 3 گذشت.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 255

420- 31634- (35) موسى بن بكر روايت مى كند كه امام موسى بن جعفر عليهما السلام فرمود:

«هرگز انسان با ميانه روى نيازمند نگرديد!»

421- 31635- (36) پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«هر كس اسراف و تبذير كند، خداوند او را نيازمند مى كند.»

و فرمود: «هرگز ميانه رو، فقير نشد.»

422- 31636- (37) ابن ابى عمير با واسطه از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه: «در آيۀ: از تو مى پرسند چه چيز انفاق كنند، بگو عفو. مقصود از «عفو»، ميانه روى است.»

423- 31637- (38) عبدالرحمن از امام صادق عليه السلام دربارۀ تفسير اين آيه پرسيد: «از تو مى پرسند چه چيز انفاق كنند؛ بگو ميانه روى. امام عليه السلام در پاسخ، اين آيه را تلاوت فرمود: و كسانى هستند كه هر گاه انفاق كنند، اسراف و سخت گيرى نمى كنند و ميان اين دو روش معتدل هستند. آن گاه افزود:

اين آيه پس از آن آيه است و [مقصود] حدّ وسط است.»

424- 31638- (39) يوسف از امام باقر عليه السلام يا امام صادق عليه السلام روايت كرده كه «عفو» را به مقدار نياز تفسير كرده اند.

425- 31639- (40) در روايت ابوبصير، «عفو» به ميانه روى تفسير شده است.

426- 31640- (41) رفاعه از امام صادق عليه السلام روايت مى كند:

«هرگاه خداوند- تبارك و تعالى- بر شما بخشيد، پس شما [نيز] ببخشيد و هر گاه از شما بازداشت، امساك كنيد و در بخشش با خداوند به رقابت نپردازيد؛ چرا كه او بخشنده تر است.»

«1» 427- 31641-

(42) ابن سنان از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

«هر كس در معيشت ميانه روى كند، خداوند به او روزى مى دهد و هر كس زياده روى كند، خداوند محرومش مى كند.»

428- 31642- (43) عبدالله بن ابان مى گويد: «از امام موسى بن جعفر عليهما السلام دربارۀ نفقۀ خانواده پرسيدم.

امام عليه السلام فرمود:

مابين دو امر ناپسند؛ اسراف و سخت گيرى.»

429- 31643- (44) عياشى مى گويد: «دربارۀ نفقۀ خانواده ام، از امام رضا عليه السلام درخواست اجازه كردم.

امام عليه السلام فرمود: بين دو امر ناپسند!

______________________________

(1). مرحوم فيض در توضيح حديث مى فرمايد: «و [نخواهيد] با زحمت خداوند را به بخشندگى وادار كنيد؛ چرا كه او به شما و آنچه به صلاح شماست، آگاهتر است؛ پس منع او از شما بخششى از خداست فوق ديگر بخشش ها.» الوافى 10/ 499.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 257

عياشى گفت: فدايت گردم! نه، به خدا سوگند! دو چيز ناپسند را نمى شناسم!

امام عليه السلام فرمود: آرى، خداوند تو را رحمت كند. آيا نمى دانى خداوند اسراف را ناپسند شمرده و سخت گيرى را ناپسند دانسته و فرموده:

[بندگان رحمان] ... و كسانى هستند، كه هر گاه انفاق مى كنند، زياده روى و سخت گيرى نمى كنند و ميان اين دو روش ميانه رو هستند.»

430- 31645- (45) ابن ابى يعفور و يوسف بن عمار از امام صادق عليه السلام روايت مى كنند كه فرمود: «همانا اسراف از بركت مى كاهد.»

431- 31646- (46) محمد بن سنان روايت مى كند كه: «امام موسى بن جعفر عليهما السلام در تفسير آيۀ: و ميان اين دو روش ميانه رو هستند، فرمود: قوام يعنى متعارف و شناخته شده. و در تفسير آيۀ:

توانگر به اندازۀ توانش و

تنگدست در حدّ قدرتش، كالايى در حدّ متعارف و اين بر نيكوكاران ثابت و لازم است.

امام فرمود: به اندازۀ خانواده اش و هزينۀ آنان؛ آن مقدارى كه مصلحت او و خانواده اش در آن است.

خداوند كسى را مكلف نمى كند مگر به اندازه اى كه به وى بخشيده.»

432- 31647- (47) عمار بن ابى عاصم روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«چهار گروه دعاى شان مستجاب نمى شود: يكى از آن ها كسى است كه مالى دارد و آن را تباه مى كند، آن گاه مى گويد: پرودگارا! به من روزى بده!

خداوند مى فرمايد: آيا دستور ميانه روى به تو ندادم!»

433- 31648- (48) على عليه السلام فرمود: «هدر دادن مال، عين نيازمندى است.»

434- 31649- (49) و فرمود: «هر گاه خداوند خير و خوبى بنده اى را بخواهد، ميانه روى و تدبير نيكو را به او الهام مى كند و از تدبير بد و اسراف، او را دور مى دارد.»

435- 31650- (50) و فرمود: «خود را به بى نيازى از مردم بياراييد و از اسراف و به هدر دادن دورى كنيد.»

436- 31651- (51) و فرمود: «زياده روى را واگذار! زيرا بخشش اسراف كننده ستايش نمى شود و فقرش مورد ترحم قرار نمى گيرد.»

437- 31652- (52) و فرمود: «اسراف، سبب فقر است.»

438- 31653- (53) و فرمود: «از برترين شرافت، خوددارى از هدر دادن و اسراف است.»

439- 31654- (54) و فرمود: «بيچاره اسراف كننده! چه دور است از اصلاح نفس خويش و جبران كارهايش.»

440- 31655- (55) در كتاب العوالى آمده است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «نه خوددارى [از انفاق] و نه اسراف، نه بخل و نه به اتلاف.»

441- 31656- (56) در كتاب اعلام

الدين آمده است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «برترين مردم بنده اى است كه از دنيا به اندازۀ نياز برگيرد و با عفاف همراه گردد و براى مسافرت توشه برگيرد و آمادۀ حركت شود.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 259

442- 31657- (57) و نيز در همان كتاب از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود:

«و بپرهيزيد از پرخورى؛ چرا كه پرخورى با سخت كردن دل، قلب را مسموم، عضوها را در اطاعت خدا كُند و بى حال و اميال را از شنيدن پند و اندرز كر مى كند. و بپرهيزيد از نگاه هاى غير ضرور؛ زيرا تمايلات را پراكنده مى كند و غفلت و بى خبرى مى زايد. و بپرهيزيد از اين كه طمع را شعار دل هاى تان قرار دهيد؛ زيرا قلب را به حرص و آز شديد در هم مى آميزد و با مُهر دوستى دنيا قلب را مُهر مى زند، و دوستى دنيا كليد هر پليدى و سرچشمۀ هر گناه و سبب نابودى هر نيكى است.»

443- 31658- (58) عبدالله بن سنان در تفسير آيۀ:

[و بندگان رحمان] ... و كسانى هستند كه هر گاه انفاق مى كنند، زياده روى و سخت گيرى نمى كنند و ميان اين دو روش ميانه رو هستند، دستش را گشود و انگشتانش را از يكديگر باز و اندكى خم كرد و در تفسير اين سخن خداوند: و دستت را به طور كامل نگشا، دستش را گشود و گفت: «اين گونه [مقصود است] و گفت: قوام، آن چيزى است كه از ميان انگشتان فرو مى ريزد و در كف دست مقدارى از آن باقى مى ماند.»

444- 31659- (59) عبدالملك بن عمرو احول مى گويد: «امام صادق عليه السلام اين

آيه را تلاوت فرمود:

[بندگان خداى رحمان] ... و كسانى هستند كه هر گاه انفاق مى كنند، زياده روى و سخت گيرى نمى كنند و ميان اين دو ميانه رو هستند.

آن گاه مشتى سنگ ريزه برداشت و آن ها را با دستش گرفت و فرمود: اين تنگ گرفتن است كه خداوند در قرآن فرموده. سپس مشت ديگرى سنگ ريزه برداشت و با دستش همۀ آن ها را رها كرد و فرمود: اين اسراف است. سپس مشت ديگرى سنگ ريزه برداشت و مقدارى از آن ها را رها كرد و مقدارى را نگه داشت و فرمود: اين ميانه روى است.»

445- 31661- (60) در آيۀ: و دستت را به گردنت زنجير نكن و آن را به طور كامل نگشا، كه در اين صورت نكوهيده و محسور مى مانى.

عمر بن يزيد از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه: «آن حضرت «احسار» را نيازمندى تفسير نموده است.»

446- 31662- (61) محمد بن يزيد از امام صادق عليه السلام از پيامبر اكرم عليه السلام روايت مى كند كه آن: «حضرت «احسار» را در آيۀ فوق به تنگ گرفتن تفسير كرده است.»

«1» 447- 31663- (62) هشام بن مثنى مى گويد: «مردى از امام صادق عليه السلام دربارۀ اين آيه سؤال كرد: و در روز برداشت، حق آن را بپردازيد و زياده روى نكنيد؛ چرا كه خداوند اسراف كنندگان را دوست ندارد.

امام عليه السلام يكى از انصار را نام برد و فرمود: فلانى كشاورزى داشت و هر گاه محصولش را برداشت مى كرد، همۀ آن را صدقه مى داد و خود و خانواده اش دست خالى مى ماندند. پس خداوند اين روش را اسراف قرار داد.»

______________________________

(1). بنا بر اين معناى «محسوراً» در آيه، در فشار قرار داده شده مى شود؛ كه

با تفسيرى كه حديث پيشين ارايه داد، تطابق كامل دارد.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 261

448- 31664- (63) ابوبصير روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«چه بسا تهيدستى اسرافكارتر از توانگر است؛ زيرا توانگر از آنچه به وى عنايت شده انفاق مى كند و تهيدست از غير آنچه به وى بخشيده شده» «1».

449- 31665- (64) حسين بن عثمان بن شريك با واسطه روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود: «چه بسا تهيدستى اسرافكارتر از توانگرى است؛ زيرا توانگر از آنچه خداوند به وى بخشيده انفاق مى كند و تهيدست از آنچه در اختيارش نيست.»

450- 31666- (65) در كتاب العوالى آمده است: «پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

در اسراف هيچ خيرى نيست و در خير، هيچ اسرافى نيست.»

451- 31667- (66) بشر بن مروان مى گويد: «نزد امام صادق عليه السلام رفتيم. امام عليه السلام دستور داد مقدارى خرما آوردند.

يكى از حاضران پس از خوردن خرما، خواست هسته اش را به كنارى پرتاب كند، ناگهان امام عليه السلام دستش را گرفت و فرمود:

چنين نكن؛ زيرا اين كار هدر دادن است و البته خداوند فساد و تباهى را دوست ندارد.»

452- 31668- (67) عبدالرحمان بن حجاج مى گويد: «از امام صادق عليه السلام دربارۀ اين سخن خداوند سؤال كردم: و به شدت از زياده روى و هدردادن بپرهيز! امام عليه السلام فرمود: هر كس چيزى را در غير پيروى خدا مصرف كند، او هدردهنده و مسرف است و هر كس در راه خير انفاق كند، او ميانه روست.»

453- 31669- (68) ابوبصير مى گويد: «از امام صادق عليه السلام دربارۀ اين سخن خداوند سؤال كردم: و به شدت از زياده روى

و هدر دادن بپرهيز! امام عليه السلام فرمود:

شخصى دارايى اش را مى بخشد و اين كار، او را دست خالى باقى مى گذارد.

ابوبصير گفت: پس اسراف در حلال نيز هست؟ امام عليه السلام فرمود: آرى!»

454- 31670- (69) ابواسحاق باواسطه از امام سجاد عليه السلام روايت مى كند كه امير مؤمنان فرمود: «اسراف كننده سه نشانه دارد: غذايى بالاتر از شأنش مى خورد، لباسى بالاتر از موقعيتش مى پوشد و آنچه به وى تعلق ندارد، مى خرد.»

حماد بن عيسى از امام صادق عليه السلام نظير اين حديث را- با اختلاف در ترتيب- در سفارش هاى لقمان به فرزندش آورده است.

455- 31671- (70) در كتاب دعائم الاسلام در تفسير اين سخن خداوند: و به شدت از هدردادن و زياده روى بپرهيز! از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود: «در پيروى خدا هدر دادن نيست.»

456- 31672- (71) در كتاب غرر الحكم و درر الكلم آمده است كه على عليه السلام فرمود:

«اسراف در هر چيز نكوهيده است مگر در كارهاى نيك.»

______________________________

(1). شايد مقصود از حديث اين باشد كه توانگر به دليل پرداخت نفقۀ خانوده اش، اختيار ساير اموالش را دارد ولى تهيدست به دليل عدم پرداخت نفقۀ خانواده اش، اختيار اموالش را ندارد و هر چه انفاق كند از اموال ديگران است- م.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 263

457- 31673- (72) و فرمود: «بدانيد، كه بخشش اين مال در ناحق هدردادن و اسراف است.»

458- 31674- (73) و فرمود: «نيازمندترين مردم كسى است كه در حال توانگرى و وسعت مال بر خود سخت گيرد و براى ديگران باقى گذارد.»

459- 31675- (74) و فرمود: «اسراف در هر چيز نكوهيده است، مگر در كارهاى نيك و نهايت

تلاش در پيروى خدا.»

460- 31676- (75) و فرمود: «هر چه از ميانه روى بگذرد، اسراف است.»

461- 31677- (76) و فرمود: «بيش از نياز، اسراف است.»

462- 31678- (77) در كتاب عدة الداعى آمده است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«هر كس به هدر دهد، خداوند او را نيازمند مى كند.»

463- 31679- (78) در كتاب مكارم الاخلاق آمده است كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«اگر كسى هزار درهم براى غذايى بپردازد و يك مؤمن از آن بخورد، اسراف به شمار نمى آيد.»

464- 31680- (79) روايت شده: «اگر غذايى يكصد هزار درهم تمام شود و سپس يك نفر مؤمن از آن بخورد، اسراف به شمار نمى آيد.»

465- 31681- (80) امام حسن عليه السلام فرمود: «اگر همۀ دنيا به صورت يك لقمه شود و سپس براى كسى كه با اخلاص خداوند را مى پرستد، بخورانم، خود را دربارۀ او مقصر مى دانم و اگر همه چيز را از كافر بازدارم تا از گرسنگى و تشنگى در آستانۀ مرگ قرار گيرد و در اين حال جرعه آبى به وى بنوشانم، خود را اسرافكار به شمار مى آورم.»

466- 31682- (81) از على عليه السلام روايت شده كه فرمود: «اندازه گيرى و برنامه ريزى نيمى از زندگى و اندوه نيمى از پيرى است. شخص ميانه رو نيازمند نمى شود.»

467- 31683- (82) از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود:

«ميانه روى نيمى از زندگى است و شخص ميانه رو نيازمند نمى شود.»

در حديث سماعه گذشت: «هر كس- بدون اسراف- غله اش براى خوراك، پوشاك و ساير نيازهاى خود و خانواده اش كافى نباشد، البته زكات برايش حلال است.»

«1» در حديث عامر گذشت: «...

آن گاه امام عليه السلام دستور داد كيسه اى از درهم آوردند. دستش را داخل آن كرد و مشتى درهم به او داد و فرمود: از خدا بترس و اسراف و سخت گيرى نكن و ميان اين دو روش ميانه رو باش. همانا ولخرجى و به هدر دادن از اسراف است. خداوند متعال مى فرمايد: به شدت از زياده روى و به هدر دادن بپرهيز. «2»

______________________________

(1). ب 3 مستحقان زكات، حديث 6.

(2). ب 1 حقوق مستحب مالى، حديث 13.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 265

در احاديث متعددى از باب 42 راندن درخواست كمك كننده متناسب با مطالب مورد بحث گذشت.

در حديث زراره گذشت: «اندازه گيرى و برنامه ريزى، نيمى از زندگى است و شخص ميانه رو هرگز فقير نمى شود!» «1»

و در احاديث باب 10 فضايل حج، مناسب با موضوع بحث گذشت.

در حديث ابن ابى يعفور گذشت: «هيچ هزينه اى از هزينۀ ميانه و متعادل، نزد خداوند محبوب تر نيست و او اسراف را دشمن دارد مگر در حج و عمره.» «2»

در حديث اسحاق گذشت: «اگر هر يك از شما- هنگام سود بردن- بخشى از آن را كنار بگذارد و بگويد اين براى حج و هنگامى كه چنين كرد و زمان حج فرارسيد و هزينۀ سفرش آماده گرديد و خدا خواست، پس خارج مى شود.» «3»

در حديث ابومخنف گذشت: «هر كس در ميان شما مالى دارد، پس بپرهيزد از فساد و تباهى؛ زيرا بخشيدن آن در راه ناحق اسراف و هدردادن است.» «4»

در حديث ابوخالد گذشت: «گناهانى كه پرده را بر مى دارد، گرفتن وام بدون تصميم پرداخت و هدر دادن مال در راه باطل است.» «5»

در حديث اسحاق گذشت: «مؤمن، كم هزينه و برنامه ريزِ خوبى براى زندگى است.» «6»

در حديث

زهرى گذشت: «محبوب ترين چيزها نزد خداوند سه چيز است: ميانه روى در حال توانگرى ....» «7»

و بنگر باب 33 از باب هاى دعا؛ چرا كه در آن باب متناسب با اين بحث مطالبى وجود دارد.

و در حديث ابن حفص گذشت: «اندازه گيرى و برنامه ريزى نيكو در زندگى از مردانگى است.» «8»

و در حديث فضل گذشت: «هركس اندازه گيرى و برنامه ريزى ندارد، مال ندارد.» «9»

______________________________

(1). ب 7 فضايل حج، حديث 28.

(2). ب 10 فضايل حج، حديث 7.

(3). ب 13 فضايل حج، حديث 1.

(4). ب 68 جهاد با نفس دشمن، حديث 2.

(5). ب 12 جهاد با نفس، حديث 27.

(6). ب 64 جهاد با نفس، حديث 44.

(7). ب 11 امر به معروف، حديث 11.

(8). ب 36 مسافرت، حديث 7.

(9). ب 8 پوشاك، حديث 11.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 267

و بنگر ساير احاديث باب 8 و باب 20 از باب هاى پوشاك و باب 18 از باب هاى حيوانات را كه با موضوع بحث تناسب دارد؛ به ويژه حديث ابان كه در آن آمده است: «ولى مال متعلق به خداست، كه نزد اشخاص به امانت مى گذارد و به آنان اجازه مى دهد در حدّ متوسط بخورند، بياشامند، بپوشند، ازدواج كنند و مركب سوار شوند ....»

«1» و در حديث مسعده از امام صادق عليه السلام گذشت: «... آنان را از اسراف و سخت گيرى بازداشت بلكه حد متوسط ميان اين دو [را به آنان دستور داد]، نه اين كه همۀ اموالش را ببخشد و آن گاه دعا كند كه خداوند به او روزى دهد؛ كه دعايش مستجاب نمى شود ... و كسى كه خداوند مال بسيارى به او ارزانى كرده، پس آن ها را مصرف كند و آن گاه به درگاه

خداوند روى آورد و دعا كند كه پروردگارا به من روزى بده! پس خداوند مى فرمايد: «آيا روزى گسترده به تو ندادم، پس چرا ميانه روى نكردى، آن گونه كه به تو دستور دادم؟» «2»

در باب آينده، مطالب مناسب با اين بحث خواهد آمد.

و در حديث معتب خواهد آمد: «اى معتب! نيمى از غذاى خانوادۀ مرا از جو و نيم ديگر از گندم قرار بده. البته خداوند تعالى مى داند كه من مى توانم به خانواده ام از گندم مرغوب غذا دهم ولى دوست دارم خداوند مشاهده كند كه من در زندگى به خوبى اندازه گيرى و برنامه ريزى مى كنم.» «3»

و در حديث علوان خواهد آمد: «اندازه گيرى و برنامه ريزى، نيمى از زندگى است.» «4»

ب 9 ازدواج، حديث 30.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 269

مال را تباه كند و به بدن زيان برساند.

راوى پرسيد: سخت گيرى چيست؟

امام عليه السلام فرمود: خوردن نان و نمك، در حالى كه قدرت بر چيز ديگر دارى!

راوى گفت: پس ميانه روى چسيت؟

امام عليه السلام فرمود: [خوردن] نان و گوشت و شير و سركه و روغن؛ يكبار اين و يكبار آن.»

در حديث اسحاق بن عبدالعزيز از نظير اين حديث تا جملۀ «به بدن زيان برساند»، پيشتر گذشت.

«1» و ساير احاديث باب 25 از باب هاى آداب حمام و باب 4 از باب هاى عطر را بنگر.

هزار هزار [/ دو ميليون] درجه اش [مقامش] را بالا مى برد ...»

______________________________

(1). ب 25 آداب حمام، حديث 5.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 271

على بن عقبه مى گويد: «امام صادق عليه السلام به يكى از دوستدارانش فرمود: اى بندۀ خدا! سربلندى ات را حفظ كن.

وى پرسيد: سربلندى من در چيست؟

امام عليه السلام فرمود: بامداد به بازار رفتن و نفس خود را بزرگ داشتن!»

و نيز به يكى ديگر از دوستدارانش فرمود: «چه شده است كه بامداد رفتن به سوى سربلندى ات را رها كرده اى؟

وى پاسخ داد: مى خواهم در تشييع جنازه اى شركت كنم!

امام عليه السلام فرمود: پس رفتن به سوى سربلندى ات را بعدازظهر رها نكن!»

______________________________

(1). بقره 2/ 282.

(2). نساء 4/ 29.

(3). توبه 9/ 24.

(4). نور 24/ 37.

(5). جمعه 62/ 11.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 273

474- 31690- (4) روح از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«نُه دهم روزى در تجارت است.»

475- 31691- (5) زيد بن على از پدرش امام سجاد عليه السلام از پدرش امام حسين عليه السلام از پدرش على بن ابى طالب عليه السلام از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله حديث پيشين را با اضافۀ اين جمله روايت كرده است: «و بقيۀ آن در گوسفنددارى است.»

476- 31692- (6) پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «روزى، ده بخش است؛ نُه تاى آن در تجارت است (و يكى در غير آن).»

477- 31693- (7) عبدالمؤمن انصارى از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «بركت ده بخش است؛ نُه دهم آن در تجارت و يك دهم ديگر در پوست هاست.»

«1» 478- 31694- (8) فضل بن ابى قرّه از امام صادق عليه السلام روايت مى كند: «گروهى از مسلمانان غير عرب خدمت على عليه السلام آمدند و

گفتند: «ما از اين اعراب نزد شما شكايت مى كنيم. همانا رسول خدا صلى الله عليه و آله بخشش ها را ميان ما و آن ها به طور مساوى تقسيم مى كرده و سلمان و بلال و صهيب را به ازدواج درآورد ولى اين ها دربارۀ ما از اين كار خوددارى مى كنند و مى گويند ما چنين نمى كنيم.

على عليه السلام به سوى اعراب رفت و دربارۀ مسلمانان غير عرب با آن ها سخن گفت ولى عرب ها فرياد برآوردند: اى ابوالحسن عليه السلام، ما از اين كار خوددارى مى كنيم! ما از اين كار خوددارى مى كنيم!

على عليه السلام [از ميان آنان] بيرون رفت، درحالى كه از شدت خشم، عبايش را بر زمين مى كشيد و به [غير اعراب] مى گفت: اى گروه غير عرب! اين ها با شما همانند يهوديان و مسيحيان رفتار مى كنند. با زنان تان ازدواج مى كنند ولى به شما زن نمى دهند و مثل آنچه مى گيرند به شما نمى دهند. پس به تجارت روى آوريد، خداوند به شما بركت دهد، همانا من از رسول خدا عليه السلام شنيدم كه فرمود:

روزى ده بخش است؛ نه بخش آن در تجارت و يكى در غير آن است.»

بخش پايانى حديث از جمله: «به تجارت روى آوريد ...» در كتاب من لا يحضر الفقيه نيز آمده است.

______________________________

(1). مرحوم صدوق پس از بيان اين حديث مى فرمايد: «مقصود از پوست ها گوسفند است و حديثى كه از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت شده كه نه دهم روزى در تجارت و بخش ديگر در گوسفند است»، اين مطلب را تأييد مى كند.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 275

479- 31695- (9) ابوامامه از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«خير و

خوبى ده بخش است؛ برترين آن ها تجارت است، هنگامى كه حق بگيرد و حق بدهد!»

480- 31696- (10) محمد بن مسلم از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه امير مؤمنان عليه السلام فرمود: «به تجارت بپردازيد؛ زيرا تجارت شما را از اموال مردم بى نياز مى كند.»

481- 31697- (11) محمد زعفرانى از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هر كس به دنبال تجارت رود، از مردم بى نياز مى شود.

راوى گفت: هر چند عيالوار باشد؟

امام عليه السلام فرمود: هر چند عيالوار باشد؛ همانا نه دهم روزى در تجارت است.»

482- 31698- (12) امام صادق عليه السلام فرمود:

«هر كس با تجارت همراه شود، از مردم بى نياز مى شود.»

483- 31699- (13) عبدالله بن عباس روايت مى كند، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«بايد تلاش و كوشش كنيد؛ زيرا آزادشدگان تان در تجارت از شما پيشى مى گيرند!

اى گروه قريش! همانا بركت در تجارت است و خداوند دمساز با آن را تهيدست نمى كند مگر تاجر قَسَم خورده را.»

484- 31700- (14) ابوالفتوح رازى در تفسيرش از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود: «پاك ترين چيزى كه انسان و فرزندان شان مى خورند، از دست رنج شان است.»

485- 31701- (15) در كتاب دعائم الاسلام از امام صادق عليه السلام از على عليه السلام روايت كرده كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «هر گاه يكى از شما تنگدست گرديد، پس بايد از خانه اش بيرون رود و در جستجوى فضل خدا و روزى در زمين به گردش و مسافرت بپردازد و خود و خانواده اش را اندوهگين نسازد.»

486- 31702- (16) شخصى از امام صادق عليه السلام درخواست كرد در پيشگاه

خدا براى وى دعا كند تا خدا در آسايش به وى روزى دهد. امام عليه السلام فرمود: «من براى تو دعا نمى كنم. آن گونه كه به تو دستور داده شده، به جستجوى روزى بپرداز!»

و فرمود: «شايسته است در طلب روزى، گرماى تابش خورشيد بر بدن شخص مسلمان برسد.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 277

487- 31703- (17) در كتاب دعائم الاسلام آمده است: «در نبرد تبوك پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به جوان چالاكى برخورد كرد كه تعداد معدودى شتر فربه را به جلو هدايت مى كرد. ياران پيامبر صلى الله عليه و آله با مشاهدۀ آن جوان به آن حضرت گفتند:

بهتر و مناسب تر بود كه چالاكى اين جوان و فربهى شترانش در راه خدا به كار گرفته مى شد!

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله آن جوان را فراخواند و فرمود: به من بگو با اين شترانت چه كار مى كنى؟

آن جوان گفت: «اى رسول خدا صلى الله عليه و آله! من خانواده و همسر دارم و با اين شتران نفقۀ آنان را به دست مى آورم و از كمك خواستن از مردم بى نيازشان مى كنم و بدهكارى هاى خود را مى پردازم!

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: با كار ديگرى چطورى؟

جوان گفت: نه! وقتى آن جوان رفت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

اگر راست گفته باشد، پاداشى همانند پاداش رزمنده [در راه خدا] و پاداش حج گزار و پاداش عمره گزار خواهد داشت.»

488- 31704- (18) از امير مؤمنان عليه السلام روايت شده كه فرمود: «افتخار كننده به خود، بهتر از افتخار كننده به پدرش است؛ البته من بهتر از پدرم هستم و پيامبر اكرم صلى

الله عليه و آله از پدرش شريف تر است و ابراهيم عليه السلام از [پدرش] تارخ شريف تر بود.

از امام عليه السلام سؤال شد: افتخار به چيست؟

امام عليه السلام فرمود: به يكى از سه چيز: ثروتى آشكار يا ادبى برتر يا حرفه و صنعتى كه انسان از آن شرمگين نباشد.»

489- 31705- (19) در كتاب دعائم الاسلام آمده است كه امام صادق عليه السلام به يكى از يارانش فرمود: «به من رسيده كه تو از خويشانت بسيار غيبت مى كنى؟

آن مرد گفت: آرى، فدايت گردم!

امام عليه السلام پرسيد: آن ها كجا هستند؟

آن مرد گفت: در اهواز و فارس!

امام عليه السلام پرسيد: به چه كارى مشغولند؟

وى پاسخ داد: در پى تجارت و دنيا هستند!

امام فرمود: بنگر، هر گاه چيزى از دنيا را طلب كردى و به آن دست نيافتى پس به ياد آور كه خداوند از ميان آنان دينش را مخصوص تو گردانيد و ولايت ما را بر تو منت نهاد و به ياد آور بلاهايى را كه از تو دور گردانيد؛ چرا كه گذران عمر و جان در اين ها شايسته تر است تا آنچه از دنيا از دست داده اى.»

490- 31706- (20) ابن بكير با واسطه از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود: «تجارت بر عقل مى افزايد.»

491- 31707- (21) در تفسير على بن ابراهيم آمده است: «... سپس خداوند ماجراى مريم عليها السلام را بازگو كرد ... آن گاه جبرئيل به مريم ندا داد: درخت خرما را به شدت به سوى خود تكان ده «1». يعنى درخت خرماى خشك را تكان بده! پس مريم آن را تكان داد. [پس از صدور اين دستور، مريم از محل آن درخت

بى خبر بود و براى يافتن آن به پرس وجو افتاد] در آن روز بازار برپا بود. بافندگان به سوى مريم عليها السلام آمدند. در آن زمان بافندگى بهترين و شريف ترين شغل ها بود. آنان سوار بر قاطرهاى سياه و سفيد به آن سوى آمدند. مريم عليها السلام از آنان پرسيد: درخت خرماى خشك كجاست؟

بافندگان مريم عليها السلام را مسخره كردند و از خود راندند. مريم عليها السلام به آنان گفت: خداوند كارتان را كساد و بى رونق نمايد و شما را در ميان مردم ننگ و عار قرار دهد. پس از آن گروهى تاجر به آنجا آمدند. [مريم عليها السلام از آنان محل درخت را پرسيد.] تاجران او را به محل درخت خرماى خشك راهنمايى كردند. مريم عليها السلام به آنان گفت: خداوند به كارتان بركت دهد و مردم را به شما نيازمند كند.»

______________________________

(1). مريم 19/ 25.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 279

492- 31708- (22) از امير مؤمنان عليه السلام روايت شده كه در بيان راه هاى معيشت مردم فرموده است: «... و روش تجارت در اين سخن خداوند بيان شده است: اى كسانى كه ايمان آورديد، هر گاه تا زمان معين به يكديگر وامى داديد آن را بنويسيد ...

«1». پس خداوند سبحان چگونگى خريد كالا را در سفر و وطن و چگونگى تجارت را به آنان آموزش داد؛ چرا كه تجارت از راه هاى معاش و گذران زندگانى است.»

493- 31709- (23) حماد بن عثمان روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود: «ترك تجارت از عقل مى كاهد.»

494- 31710- (24) معاذ بن كثير به امام صادق عليه السلام عرض كرد: «من توانگر شده ام؛ آيا تجارت را رها

كنم؟

امام عليه السلام فرمود:

اگر چنين كنى، عقلت كاهش مى يابد.» يا سخنى شبيه به اين فرمود.

495- 31711- (25) اسباط بن سالم مى گويد: «روزى نزد امام صادق عليه السلام بودم كه وى سراغ معاذِ كرباس فروش را گرفت. به امام عليه السلام گفته شد: تجارت را رها كرده است.

امام عليه السلام فرمود: كار شيطان است! كار شيطان است! به درستى كه هر كس تجارت را رها كند، دو سوم عقلش كاهش مى يابد. آيا نمى داند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله از يكى از كاروان هاى شام [جنسى] خريد، با آن تجارت كرد و سود برد و بدهى خود را پرداخت كرد؟»

496- 31712- (26) اسباط بن سالم مى گويد: «نزد امام صادق عليه السلام رفتم. امام عليه السلام پرسيد: عمر بن مسلم چه كرد؟ من گفتم: خوب است ولى تجارت را رها كرده است. امام عليه السلام سه مرتبه فرمود: كار شيطان است! آيا نمى داند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله از كاروان شام خريد كرد و از آن به مقدارى سود برد كه بدهى اش را پرداخت و در ميان خويشاوندانش تقسيم كرد. خداوند مى فرمايد: مردانى كه هيچ تجارت و سوداگرى آنان را از ياد خدا و برپاداشتن نماز باز نمى دارد ...

________________________________________

بروجرى، آقا حسين طباطبايى - مترجمان: حسينيان قمى، مهدى - صبورى، م، منابع فقه شيعه، 31 جلد، انتشارات فرهنگ سبز، تهران - ايران، اول، 1429 ه ق

منابع فقه شيعه؛ ج 22، ص: 279

افسانه سرايان مى گويند: گروهى [كه قرآن را ستوده] تجارت نمى كردند. دروغ مى گويند بلكه آنان نماز را در وقت خود ترك نمى كردند و اين برتر است از كسى كه در نماز حاضر مى شود

و تجارت نمى كند.»

______________________________

(1). بقره 2/ 282.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 281

497- 31713- (27) معاذ لباس فروش مى گويد: «امام صادق عليه السلام به من فرمود: اى معاذ! در تجارت سست شدى بلكه از آن كناره گرفته اى!

معاذ گفت: در تجارت سست نشده ام و از آن كناره گيرى نكرده ام.

امام عليه السلام فرمود: پس تو را چه شده است؟

گفتم: منتظر قيام شما هستم [يا منتظر دستور مجدد شما براى تجارت هستم]- اين ماجرا مربوط به زمان كشته شدن وليد بن عبدالملك بود- و من مال بسيارى دارم كه در اختيارم هست و به احدى بدهكار نيستم و گمان نمى كنم كه تا پايان عمرم نيز تمام شود.»

امام عليه السلام فرمود: تجارت را رها نكن؛ زيرا ترك آن عقل را از بين مى برد. براى خانواده ات تلاش كن و بپرهيز از اين كه آنان براى تو كار و تلاش كنند.

سخن امام عليه السلام در پايان حديث در كتاب مقنع نيز آمده است؛ با اين تفاوت كه به جاى «براى خانواده ات تلاش كن»، «بر خانواده ات توسعه بده و رفاه بيشتر آنان را فراهم كن»، آمده است.

498- 31714- (28) امام صادق عليه السلام فرمود: «ترك تجارت عقل را از بين مى برد.»

499- 31715- (29) معاذ بن كثيرِ لباس فروش به امام صادق عليه السلام عرض كرد: «اموالى در اختيار دارم و تصميم گرفته ام بازار را رها كنم. امام عليه السلام فرمود: در اين صورت نظرت از ارزش و اعتبار ساقط مى شود و در هيچ موردى از تو درخواست كمك نمى شود.»

500- 31716- (30) امام صادق عليه السلام به فضيل بن يسار فرمود: «به چه كارى مشغولى؟

فضيل پاسخ داد: امروز [اين روزها] به كارى مشغول نيستم!

امام

عليه السلام فرمود: اين گونه است كه اموال تان از بين مى رود و اوضاع بر شما سخت مى شود.»

501- 31717- (31) فضيل بن يسار مى گويد: «به امام صادق عليه السلام عرض كردم: من از تجارت كناره گرفته ام و از آن دست برداشته ام!

امام عليه السلام فرمود: چرا؟ آيا ناتوانى؟ اين گونه است كه اموال تان از ميان مى رود. از تجارت دست برنداريد و فضل خدا را بجوييد.»

502- 31718- (32) فضل بن ابى قرّه مى گويد: «نزد امام صادق عليه السلام بودم كه آن حضرت دربارۀ شخصى سؤال كرد و فرمود: چه چيز مانع وى از برگزارى حج شده است؟

پاسخ داده شد: رها كردن تجارت و تنگدستى (كم كارى).

امام عليه السلام كه تا آن زمان تكيه داده بود [با شنيدن اين سخن] به طور مستقيم نشست و فرمود:

تجارت را رها نكنيد كه حقير و بى ارزش مى شويد. تجارت كنيد تا خداوند به شما بركت دهد.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 283

503- 31719- (33) بريد عِجلى به پدرزنش محمد بن مسلم گفت: «تصميم به انجام كارى گرفته ام. از امام صادق عليه السلام براى من دربارۀ آن بپرس! مردم نزد من اموالى دارند و من با آن ها تجارت مى كنم. تصميم گرفته ام از دنيا ببرم و همۀ آن اموال را به صاحبانش تحويل دهم.

محمد بن مسلم ماجرا را براى امام صادق بازگو كرد و پرسيد: درباره او چه نظرى داريد؟

امام عليه السلام فرمود: اى محمد! آيا مى خواهد با دستانش به غارت اموالش بپردازد. [آيا خود مى خواهد به جنگ با خويش رود] نه [چنين اجازه اى به وى نمى دهم] بلكه با توكل بر خدا، داد و ستد نمايد.»

504- 31720- (34) فضيل بن يسار به امام صادق

عليه السلام عرض كرد: «من تجارت را رها كرده ام! امام عليه السلام فرمود:

چنين نكن. درِ مغازه ات را باز كن، بساط كارت را بگستران و از خدا- پروردگارت- درخواست روزى كن!»

505- 31721- (35) امام صادق عليه السلام از يكى از يارانش دربارۀ كسب و كارش پرسيد. وى پاسخ داد: «فدايت گردم! از تجارت دست برداشتم!

امام عليه السلام پرسيد: و چرا؟

آن مرد گفت: به خاطر انتظار قيام و حكومت شما!

امام عليه السلام فرمود: اين از شما شگفت آورتر است! اموال تان نابود مى شود. از تجارت دست برندار و فضل و بخشش خداى را بجوى. درِ مغازه ات را باز كن، بساط كارت را بگستران و از پروردگارت درخواست روزى كن!»

506- 31722- (36) روح بن عبدالرحيم روايت مى كند كه در تفسير آيۀ: مردانى كه هيچ تجارت و سوداگرى آنان را از ياد خدا باز نمى دارد، امام صادق عليه السلام فرمود: آنان تاجران هستند كه هر گاه وقت نماز فرامى رسد، تجارت را رها مى كنند و به سوى نماز مى روند. پاداش آنان بزرگ تر از كسى است كه تجارت نكند.»

507- 31723- (37) در كتاب فقه الرضا آمده است:

«و هنگامى كه مشغول تجارت بودى و وقت نماز فرارسيد، پس تجارت تو را از نماز بازندارد؛ زيرا خداوند در توصيف و ستايش گروهى فرمود:

مردانى كه هيچ تجارت و سوداگرى آنان را از ياد خدا باز نمى دارد.

آن گروه تجارت مى كنند و آن هنگام كه وقت نماز فرارسد، تجارت را رها مى كنند و نماز را برپاى مى دارند. پاداش اين ها بزرگ تر از پاداش كسى است كه تجارت نمى كند و نماز مى گزارد.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 285

508- 31724- (38) على بن عقبه مى گويد: «ابوخطاب- پيش

از انحراف- پرسش هاى شيعيان را خدمت امام عليه السلام مى برد و پاسخ آن ها را به ايشان مى رساند. وى از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود: بخريد هرچند با قيمت گران؛ زيرا روزى. با خريد [و فروش] فرود مى آيد.»

509- 31725- (39) محمد بن سلامه قضاعى از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود: «تاجر ترسو، محروم است و تاجر بى باك، مرزوق.»

مى شناسند.»

511- 31727- (2) محمد بن عذافر از پدرش روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام هفتصد دينار به وى داد و فرمود:

«اى عذافر! اين پول را در كارى مصرف كن و من اين كار را از روى حرص انجام نمى دهم؛ بلكه دوست دارم خداوند مرا در معرض فايده هايش مشاهده كند.

عذافر مى گويد: من صد دينار از آن سود بردم و در حال طواف به امام عليه السلام عرض كردم: فدايت گردم! خداوند از آن پول صد دينار روزى كرد!

امام عليه السلام فرمود: آن را بر سرمايه ام بيفزا!»

______________________________

(1). مقصود امام صادق عليه السلام است؛ زيرا يكى از فرزندان وى موسى است. شايد از روى تقيه اين گونه نوشته باشد. مرآت العقول 19/ 20.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 287

اكرم صلى الله عليه و آله هسته ها را با دهان مى مكيد و مى كاشت. پس در همان زمان [رشد مى كرد] و خرما بر آن آشكار مى شد و همانا امير مؤمنان عليه السلام هزار برده از مال و دسترنج خويش آزاد كرد.»

514- 31730- (3) در كتاب دعائم الاسلام آمده است:

«امير مؤمنان عليه السلام با دست كار مى كرد و در راه خدا جهاد مى نمود و سهم خود را از غنايم دريافت مى كرد. به تحقيق [روزى] آن حضرت همراه قطار شترى با بار هستۀ خرما مشاهده شد. از امام عليه السلام سؤال شد: اى ابوالحسن، اين ها چيست؟ على عليه السلام پاسخ داد: اگر خدا بخواهد، درخت خرماست! پس آن ها را كاشت و [حتى] يكى از آن ها به هدر نرفت. و در زمان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و [نيز] از وقتى كه ادارۀ امور مردم را در اختيار گرفت تا پايان عمر، پيوسته در حال جهاد و نبرد در راه خدا بود. و در فواصل ميان آن در مزرعه ها و نخلستان هاى خويش كار مى كرد، تا اين كه هزار برده، همه را از دسترنج خويش آزاد كرد.»

______________________________

(1). سبا 34/ 11- 10.

(2). يس 36/ 35- 34.

(3). نجم 53/ 48.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 289

515- 31731- (4) محمد بن عبدالله بن حسن مثنى به امام صادق عليه السلام گفت: «من داناتر، بخشنده تر و دليرتر از تو هستم!

امام عليه السلام فرمود: اين كه گفتى داناتر از من هستى، به تحقيق جدّ من و جدّ تو هزار برده از دسترنج خويش آزاد كرد. پس آن ها را براى من نام ببر و اگر مايل باشى من آن ها را تا آدم براى تو

نام ببرم، اين كار را انجام دهم ...».

516- 31732- (5) روايت شده كه «هر گاه امير مؤمنان از جهاد و نبرد در راه خدا آسوده مى شد به آموزش مردم و داورى ميان آنان مى پرداخت و هر گاه از اين كار نيز فراغت مى يافت، در باغى كه داشت مشغول كار كردن با دست مى شد و با اين حال ذكر خدا نيز بر زبانش جارى بود.»

517- 31733- (6) هشام بن سالم از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«امير مؤمنان عليه السلام هيزم جمع مى كرد و آب مى آورد و جاروب مى كرد و فاطمه آسيا مى كرد و خمير مى نمود و نان مى پخت.»

518- 31734- (7) نجم از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«فاطمه عليها السلام كارِ خانه، خمير كردن، نان پختن و جار و كردن را براى على عليه السلام تضمين كرد و على عليه السلام كارهاى بيرون خانه از هيزم آوردن و نان و غذا آوردن را براى فاطمه عليها السلام به عهده گرفت.»

519- 31735- (8) از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود:

«هر كس از دسترنج خويش نان خورد، بسان برق جهنده از صراط مى گذرد.»

520- 31736- (9) و فرمود:

«هر كس از دسترنج حلال خويش نان خورد، درهاى بهشت بر رويش گشوده مى شود و از هر يك كه بخواهد، وارد مى شود.»

521- 31737- (10) و فرمود:

«هر كس از دسترنج خويش خورد، خداوند با رحمت و مهربانى به وى نگاه مى كند و سپس هرگز او را عذاب نمى كند.»

522- 31738- (11) و فرمود:

«هر كس از دسترنج خويش خورد، در روز قيامت در شمار پيامبران خواهد بود و پاداش

پيامبران را دريافت خواهد نمود.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 291

523- 31739- (12) عامر از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «هنگامى كه خداوند آدم عليه السلام را از بهشت فرود آورد، به وى دستور داد با دست كشاورزى كند و پس از نعمت هاى بهشتى از دسترنج خويش بخورد ...».

524- 31740- (13) امير مؤمنان عليه السلام در نهج البلاغه مى فرمايد:

«بى گمان پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به عنوان الگو و راهنماى تو بر نكوهيدگى، عيب ها، رسوايى ها و زشتى هاى دنيا كافى است؛ چرا كه دنيا از هر سو از وى گرفته شد و براى غير او گسترده و آماده گرديد. پيامبر صلى الله عليه و آله را از خوردن شير دنيا باز داشتند و از زيورهاى آن منع كردند و اگر خواهى موسى- همسخن خدا- را دومين الگو و راهنما معرفى كنم! آنجا كه گفت: پروردگارا! همانا من به خيرى كه تو به سويم فرو فرستى، نيازمندم «1».

به خدا سوگند! وى جز نانى براى خوردن از خدا درخواست نكرد! چرا كه او [مدت ها] علف مى خورد؛ به طورى كه- از شدت لاغرى و آب شدن گوشت بدنش- رنگ سبز علف از زير پوست نازك شكمش آشكار بود.

و اگر بخواهى داود عليه السلام- نى نواز و خوانندۀ اهل بهشت- را به عنوان سومين الگو و سرمشق معرفى كنم! بى گمان وى با دست خويش از برگ خرما زنبيل مى بافت و از همنشينانش مى پرسيد:

كدامتان عهده دار فروش آن مى شويد؟

و از بهاى آن، نان جوينى مى خورد ...».

525- 31741- (14) روايت شده كه حواريون عيسى عليه السلام به دنبال وى مى رفتند و هر

گاه گرسنه مى شدند، مى گفتند: «اى روح خدا! گرسنه ايم!

عيسى عليه السلام نيز در هر كجا كه بودند- كوه يا دشت- با دست به زمين مى زد و براى هر كدام دو قرص نان بيرون مى آورد و آنان مى خوردند.

و هر گاه احساس تشنگى مى كردند، مى گفتند: اى روح خدا! تشنه ايم! عيسى عليه السلام نيز در هر كجا كه بودند- كوه يا دشت- با دست به زمين مى زد و آب بيرون مى آورد و حواريون مى نوشيدند.

حواريون به عيسى عليه السلام گفتند: چه كسى از ما برتر است؟ هر گاه بخواهيم به ما غذا مى دهى و هر گاه بخواهيم سيراب مان مى كنى- در حالى كه به تو ايمان آورده ايم و از تو پيروى مى كنيم!

عيسى عليه السلام فرمود: برتر از شما كسى است كه با دستانش كار كند و از كسب خويش خورد. از آن پس حواريون رختشويى را در قبال مزد، انجام مى دادند.»

______________________________

(1). قصص 28/ 24.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 293

526- 31742- (15) فضل بن ابى قرّه از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود: «خداوند به داود عليه السلام وحى فرستاد كه اى داود! اگر تو با دستانت كار مى كردى و از بيت المال نمى خوردى، بندۀ خوبى بودى!

داود عليه السلام چهل روز گريست تا خداوند به آهن وحى كرد كه براى بندۀ من داود عليه السلام نرم شو. پس خداوند آهن را براى وى نرم كرد و او در هر روز زره اى مى ساخت و به هزار درهم مى فروخت. داود عليه السلام سيصد و شصت زره ساخت و به سيصد و شصت هزار فروخت و از بيت المال بى نياز گشت!»

527- 31743- (16) عمار سجستانى از امام صادق عليه السلام از

پدرش- امام باقر عليه السلام- روايت مى كند كه فرمود:

«همانا رسول خدا صلى الله عليه و آله سنگى را در راه قرار داد تا آب را از زمينش بازگرداند. به خدا سوگند! تاكنون هيچ شتر يا انسانى با آن برخورد نكرده است.»

528- 31744- (17) زراره مى گويد: «شخصى نزد امام صادق آمد و گفت: من با دستانم نمى توانم كارى را به خوبى انجام دهم و تجارت را نيز به خوبى انجام نمى دهم. من انسانى محروم و نيازمند هستم.

امام عليه السلام فرمود: با سرت باربرى كن و از مردم بى نياز شو! به تحقيق پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله سنگى بر روى شانه حمل كرد و آن را در ديوار يكى از باغ هايش قرار داد. آن سنگ هنوز در محل خود باقى است و ارتفاع آن معلوم نيست مگر اين كه (با معجزۀ پيامبر صلى الله عليه و آله) آنجا قرار دارد.»

529- 31745- (18) ابوعمرو شيبانى مى گويد: «امام صادق عليه السلام را بيل به دست با لباس خشنى مشاهده كردم كه در يكى از باغ هايش كار مى كرد و عرق از پشتش مى ريخت. به امام عليه السلام عرض كردم: فدايت شوم! [بيل] را به من بده تا به جاى تو كار كنم! امام فرمود:

من دوست دارم كه انسان در طلب روزى از گرماى تابش خورشيد آزار ببيند.»

530- 31746- (19) فضل بن ابى قرّه مى گويد: «در حالى نزد امام صادق عليه السلام رفتيم كه وى در يكى از باغ هايش كار مى كرد. به امام عليه السلام گفتيم: فدايت گرديم؛ بگذار ما يا غلامان به جاى تو كار كنيم! امام عليه السلام فرمود:

نه! مرا به حال خود واگذاريد! من

دوست دارم خداوند مرا در حال كار كردن با دست و طلب روزى حلال، با آزردن [نفس] خويش، مشاهده كند.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 295

531- 31747- (20) در كتاب دعائم الاسلام از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود: «براى شخص مسلمان شايسته است در جستجوى روزى، گرماى تابش خورشيد بر او بتابد.»

532- 31748- (21) ابو بصير روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«با اين كه من كسانى را دارم كه به جاى من كار كنند، با اين حال در برخى مزارع خود به قدرى كار مى كنم تا عرق كنم؛ براى اين كه خداوند بداند من روزى حلال طلب مى كنم.»

533- 31749- (22) اسماعيل بن جابر مى گويد: «در يكى از باغ هاى امام صادق عليه السلام نزد وى رفتم. امام عليه السلام لباس شبيه كرباس بر تن داشت كه از شدت تنگى گويا بر بدنش دوخته شده بود و در آن حال بيلى به دست گرفته بود و راه آب را باز مى كرد.»

534- 31750- (23) على بن ابى حمزه مى گويد: «امام موسى بن جعفر عليهما السلام را مشاهده كردم كه در زمينش كار مى كرد و پاهايش در آب فرو رفته بود. به امام عليه السلام عرض كردم:

فدايت گردم! مردان كجا هستند؟ امام فرمود:

اى على! كسى كه از من و پدرم بهتر بود، با دست در زمينش كار مى كرد!

على بن ابى حمزه پرسيد: او كيست؟

امام عليه السلام فرمود: پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و امير مؤمنان عليه السلام و همۀ پدرانم با دستان خود كار مى كردند و اين روش پيامبران، رسولان و شايستگان است.»

535- 31751- (24) سكونى از امام صادق

عليه السلام از نياكانش روايت مى كند كه امير مؤمنان عليه السلام در تفسير اين سخن خدا: و به تحقيق او بى نياز و خشنود مى كند، فرمود: «هركس را به معيشت خود بى نياز و با دسترنجش خشنود مى كند.»

536- 31752- (25) سعيد بن جبير مى گويد: «از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله سؤال شد: كدام كسب و درآمد انسان پاك تر است؟

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

كار كردن انسان با دست و هر معاملۀ نيك و پسنديده [به دور از شبهه، دروغ و خيانت.]»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 297

537- 31753- (26) حسين بن علوان از امام صادق عليه السلام از پدرش امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه امير مؤمنان پيوسته مى فرمود:

«هركس آب و خاك داشته باشد و نيازمند شود، پس خداوند او را [از رحمتش] دور گردانيده است [يا دور گرداند].»

538- 31754- (27) ابو عمر مى گويد: «سلمان در زمانى كه حاكم مداين بود، زنبيل مى بافت، مى فروخت و مى خورد و مى گفت: من دوست ندارم مگر اين كه از دسترنج خويش روزى خورم. وى زنبيل بافى را از مدينه فراگرفته بود.»

539- 31755- (28) سلمان در نامه اى در پاسخ به اعتراضات عمر به وى اين گونه نوشت: «از سلمان آزاد شده پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به عمر بن خطاب ... و اين كه گفتى من به زنبيل بافى و خوردن نان جوين روى آورده ام، اين ها از چيزهايى نيست كه بر مؤمن عيب گرفته شود و به آن نكوهش گردد. به خدا سوگند! اى عمر! بى گمان خوردن نان جوين و زنبيل بافى و بركنارى از غذاها و نوشيدنى هاى لذيذ و گوارا و دورى از غصب حق مؤمن

و ادعاى ناحق، نزد خدا و پيامبرش صلى الله عليه و آله برتر و محبوب تر است و به پرهيزگارى نزديك تر. همانا شخص رسول خدا صلى الله عليه و آله را مشاهده كردم كه هرگاه نان جوينى مى يافت، با شادمانى آن را مى خورد و ناراحت و خشمگين نمى شد ...»

540- 31756- (29) خالد طيالسى مى گويد: «محمد بن مسلم از توانگران كوفه و بزرگان و بلندپايگان آن شهر بود.

وى نزد امام باقر عليه السلام مى رفت. امام عليه السلام به وى فرمود: بشارت باد بر فروتنان! تواضع و فروتنى پيشه كن!

محمد بن مسلم با آن موقعيت اجتماعى [پس از بازگشت به كوفه] طبق خرمايى برداشت و در كنار مسجد مشغول خرما فروشى شد. خويشاوندان وى [پس از آگاهى از اين موضوع] نزد او آمدند و گفتند: ما را رسوا و بى آبرو كردى!

محمد بن مسلم پاسخ داد: سرورم به من دستورى داده است و من از جاى خود حركت نمى كنم تا اين طبق خرما را بفروشم.

آنان گفتند: اگر از اين كار خود دست بردار نيستى، دست كم در بازار آسياب گران بنشين! سپس آسيابى به وى دادند و محمد بن مسلم بر در مغازه اش مى نشست و آسياب مى كرد.»

541- 31757- (30) ابن عباس مى گويد: «هرگاه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله شخصى را مشاهده مى كرد كه از او خوشش مى آمد، مى پرسيد: آيا اين مرد شغل و حرفه اى دارد؟ و اگر پاسخ منفى مى شنيد، مى فرمود: از چشمم افتاد!

و وقتى دليل آن پرسيده مى شد، پاسخ مى داد: براى اين كه وقتى مؤمن حرفه و شغلى نداشته باشد، از دينش روزى مى خورد.»

در احاديث باب 1 از باب هاى طلب روزى، مناسب با اين

بحث گذشت و در احاديث باب 1 و 5 از باب هاى مزارعه، مطالبى مناسب با اين بحث خواهد آمد.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 299

(7) زراره روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«انسان چيزى بى فايده تر از طلا و نقره براى وارثش باقى نمى گذارد.

زراره پرسيد: در چهار ديوارى- باغ و خانه- آن را مصرف كند.»

549- 31765- (8) مزارم مى گويد: «امام صادق عليه السلام به مصادف- بردۀ آزاد شده اش- فرمود: مزرعه و عقار بگير؛ زيرا هر گاه بلا و مصيبتى بر انسان فرود آيد و به ياد چيزى كه خانواده اش را تأمين كند افتد، راحت تر جان مى دهد.»

550- 31766- (9) معاويه بن عمار از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هنگامى كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله وارد مدينه شد، با پا [ى مبارك شان] دور خانه هاى آن را علامت گذاشت و گفت: خدايا! هركس بخشى از آن را بفروشد، برايش مبارك نگردان!»

551- 31767- (10) معمد بن خلاد از امام كاظم عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«شخصى با قيافۀ خيرخواهانه و نصيحت گرانه نزد امام صادق عليه السلام آمد و گفت: اى بو عبد اللّٰه! چرا اموال و املاك خود را تكه تكه و پراكنده قرار داده اى و حال آن كه اگر در يك محل بود، كم هزينه تر و پرسودتر بود؟ امام صادق عليه السلام فرمود:

من آن ها را پراكنده و پاره پاره قرار دادم كه اگر به اين مال آسيبى رسد، ديگرى سالم بماند و كيسۀ پول همۀ آن ها در يك جا جمع باشد.»

در احاديث باب 1 از باب هاى مزارعه، مطالبى مناسب اين بحث خواهد آمد.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 303

به ديگران واگذار! راوى پرسيد: نظير خريد املاك و مشابه آن!»

553- 31769- (2) داود بن نعمان مى گويد: «كميت نزد امام صادق عليه السلام رفت و اين شعر را براى امام عليه السلام خواند:

«خداوند اميال مرا خالص گرداند تا با تمام نيرو زه كمان را نكشم و تيرهايم به خطا نرود. [بدون آن كه همۀ تلاش و كوشش خود را به كار گيرم، به آرزوهايم دست يابم.]

امام صادق عليه السلام فرمود: اين گونه نگو، بلكه بگو: با تمام نيرو زه كمان را بكشم و تيرهايم خطا نرود.

[همۀ تلاش و كوشش خود را به كار گيرم و به آرزوهايم دست يابم.]

آن گاه امام عليه السلام فرمود: بى گمان خداوند كارهاى شريف و بزرگ را دوست دارد و كارهاى پست و دون را ناخوشنود دارد ...»

554- 31770- (3) امير مؤمنان عليه السلام روايت مى كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«خداوند بخشنده است و بخشندگى و كارهاىِ شريف و بزرگ را دوست دارد و كارهاى پست و حقير را ناخشنود دارد. و بيشترين بزرگداشت و احترام به خداوند سه چيز است: احترام و بزرگداشت سپيدموى در اسلام، پيشواى عادل و عامل به قرآن بدون آن كه وى از قرآن عدول و آن را تهى كند.»

555- 31771- (4) امام صادق عليه السلام به ارقط فرمود:

«بسيار در بازار نگرد و خريد چيزهاى خرد و ناچيز را شخصا به عهده نگير! زيرا براى شخص مسلمانِ شريف و ديندار شايسته نيست كه خريد چيزهاى خرد و كوچك را شخصا به عهده بگيرد، مگر سه چيز كه شايسته است انسان ديندار و شريف شخصاً آن را معامله كند: املاك، بردگان و شتر.»

منابع

فقه شيعه، ج 22، ص: 305

556- 31772- (5) امام صادق عليه السلام به يكى از يارانش سفارش كرد و فرمود:

«بسيار در بازار نگرد ...» ادامۀ حديث مانند حديث پيشين است تا جملۀ «مگر سه چيز». آن گاه فرمود: «گوسفند و شتر و برده.» و امام صادق عليه السلام به يكى از يارانش- كه مقدارى سبزى در دست گرفته بود و به خانه مى برد، فرمود:

«براى انسان شريف شايسته نيست كه چيز كم ارزشى را حمل كند؛ براى اين كه ديگران نسبت به وى جرأت و جسارت مى يابند!»

برابر هر گام، پاداش يك حج و عمره برايش مقرر مى كند و خداوند در برابر هريك از رگ هاى بدنش، شهرى در بهشت به وى مى بخشد.

اى على! يك ساعت خدمت به خانواده بهتر از عبادت هزار سال و هزار حج و هزار عمره است و بهتر از آزاد كردن هزار برده و هزار بار جهاد و عيادت هزار مريض و هزار نماز جمعه و هزار تشييع جنازه و سير كردن هزار گرسنه و پوشاندن هزار برهنه و اعزام هزار اسب در راه خداست و براى او بهتر از هزار دينار صدقه به بينوايان است و براى او بهتر از تلاوت تورات و انجيل و زبور و قرآن و خريد هزار اسير و آزاد كردن آن هاست و برايش بهتر از بخشيدن هزار شتر به بينوايان است و از دنيا نمى رود تا جايگاهش را در بهشت را مشاهده كند.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 307

اى على! هركس در خدمتگزارى خانواده ترشرويى نكند، بدون حساب وارد بهشت مى گردد.

اى على! خدمت به خانواده، كفارۀ گناهان كبيره، خاموش كنندۀ آتش خشم پروردگار، مهريۀ حورالعين، افزايندۀ نيكى ها و درجات است.

اى على! به خانواده خدمت نمى كند مگر صدّيق [همواره راست گفتار و راست كردار] يا شهيد يا كسى كه خداوند خير دنيا و آخرتش را بخواهد.»

559- 31775- (3) ابو حمزه از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«در ميان بنى اسرائيل مرد عابد و عارفى بود و همسرش هزينۀ زندگى او را تأمين مى كرد. آن مرد روزى نزد همسرش رفت و او مقدارى نخ رشته شده به شوهرش داد. مرد عابد آن را به بازار برد ولى نتوانست با آن چيزى

بخرد. پس به سوى دريا رفت. در آنجا ماهيگيرى را ديد كه ماهى هاى بسيارى گرفته است. مرد عابد نخ ها را به او داد و گفت: در تور ماهيگيرى ات از اين ها استفاده كن! مرد ماهيگير نيز يك ماهى به او داد. مرد عابد ماهى را گرفت و نزد همسرش برد. وقتى شكم آن را شكافت مرواريدى در آن يافت و آن را به بيست هزار درهم فروخت.»

در حديث هشام بن سالم گذشت: «امير مؤمنان عليه السلام هيزم جمع مى كرد و خانه را جارو مى كرد و فاطمه آرد آسيا مى كرد، خمير مى نمود و نان مى پخت.»

«1» و در احاديث باب 29 از باب هاى نزديكى با زنان، مطالبى كه بر اين بحث دلالت مى كند؛ خواهد آمد.

در آنجا نباشيد.»

راوى مى گويد: «گمان نمى كنم پيامبر صلى الله عليه و آله سخن ديگرى فرموده باشد مگر اين جمله: ماندن در آنجا سبب بى غيرتى نسبت به ناموس مى شود.»

566- 31782- (4) داود رقى از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه امام باقر عليه السلام پيوسته مى فرمود: «چه خوب سرزمينى است شام! و اهل آن در اين زمان چه بد مردمى هستند! و چه بد شهرى است مصر! بدان كه، آنجا زندان قوم بنى اسرائيل است كه خداوند بر ايشان خشم گرفت و بنى اسرائيل تنها به دليل خشم خدا از نافرمانى او وارد مصر شدند؛ زيرا خداوند به آنان فرمود: به سرزمين مقدسى كه خداوند براى تان مقرر كرد، وارد شويد.

مقصود سرزمين شام است، ولى بنى اسرائيل از ورود به شام خوددارى و نافرمانى كردند؛ پس چهل سال در زمين سرگردان بودند و تنها پس از توبۀ بنى اسرائيل و خشنودى خداوند از ايشان از سرزمين مصر بيرون رفتند و وارد سرزمين شام شدند ...»

567- 31783- (5) داود رقى از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه امام باقر عليه السلام همواره مى فرمود: «چه خوب سرزمينى است شام! ...»

ادامۀ اين حديث، همانند حديث پيشين است و در ادامۀ آن مى افزايد:

«براى من ناخوشايند است از غذايى بخورم كه در ظروف سفالى مصر پخته شده است و دوست ندارم سرم را با گِل مصر بشويم؛ از بيم آن كه خاك آن مرا خوار و ذليل كند و غيرتم را نابود كند.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 313

الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«در روز قيامت گروهى آورده مى شوند كه كارهاى نيك شان بسان كوه هاست. پس خداوند آن اعمال را به گرد و غبارى پراكنده در هوا تبديل مى كند و دستور مى دهد آن ها را به سوى آتش ببرند!

سلمان گفت: اى رسول خدا صلى الله عليه و آله اين افراد را براى ما توصيف كن!

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: بدان كه، آنان روزه مى گيرند و نماز مى خوانند و از شب [با عبادت] نيرو و توشه بر مى گيرند ولى وقتى چيز حرامى بر آنان عرضه مى شود به سويش شتاب مى كنند.»

571- 31787- (4) سماعه روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود:

«كسى كه مال مؤمنى را از راه حرام بخورد، دوستدار من نيست!»

572- 31788- (5) عبداللّٰه بن قاسم جعفرى از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«دنيا- تنها از راه حلال خالص- خود را براى گروهى آراست؛ ولى آن ها بدان اعتنايى نكردند و به راه خود رفتند. سپس دنيا- از راه حلال و شبهه- خود را براى گروهى ديگر آراست و آنان گفتند:

«ما نيازى به شبهه نداريم!» و از حلال بر خود گسترش دادند. سپس براى گروه سومى- از راه حرام و شبهه- خود را زينت داد و آنان گفتند: «ما نيازى به حرام نداريم!» و از شبهه بر هم انباشتند. سپس دنيا خود را- تنها از راه حرام- براى گروهى زيور كرد و آنان به جستجوى آن پرداختند ولى نيافتند. و مؤمن در دنيا بسان انسان مضطرّ مصرف مى كند.»

573- 31789- (6) عبيد بن زراره روايت مى كند كه امام صادق عليه السلام فرمود:

« [آثار] كسب حرام در نسل

آشكار مى شود.»

574- 31790- (7) پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«خوشا به حال كسى كه درآمدش پاك است، نهادش صالح، ظاهرش نيكو و سرشتش درست.

خوشا به حال كسى كه بدون نافرمانى، مالى را از مؤمنان به دست آورد و بدون گناه مصرف كند و با آن بر بينوايان انفاق نمايد.»

نظير اين حديث در روايت ابو مريم گذشت.

«1» 575- 31791- (8) امام كاظم عليه السلام به داود صرمى فرمود:

«اى داود! همانا حرام زياد نمى شود و اگر زياد شود، در آن بركت نيست و آنچه از آن انفاق كند، پاداش نمى برد و آنچه پس از خود بر جاى گذارد، توشه اش به سوى آتش خواهد بود.»

______________________________

(1). باب 44 از باب هاى جهاد با نفس، حديث 24.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 319

576- 31792- (9) پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«هركس مال حرامى به دست آورد، او را به سوى آتش مى برد (توشۀ وى به سوى آتش خواهد بود.)

577- 31793- (10) ابو قلابه روايت مى كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«... هركس مالى از راه حرام به دست آورد، خداوند او را نيازمند مى گرداند.» اين حديث در باب 6 از باب هاى بيمارى، گذشت.

578- 31794- (11) امير مؤمنان عليه السلام فرمود:

«فروشنده و خريدار ناپاكى ها، در گناه يكسان هستند.»

579- 31795- (12) از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت شده كه خداوند متعال فرمود:

«هركس باكى نداشته باشد كه از چه راهى درهم و دينار به چنگ آورد، من [نيز] در روز قيامت باك ندارم كه از كدامين درهاى دوزخ واردش كنم.»

580- 31796- (13) پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله

فرمود:

هيچ گاه حرام و حلال با هم گرد نيامد جز آن كه حرام بر حلال غالب آمد.»

581- 31797- (14) على عليه السلام فرمود:

«هركس مالى از حرام به دست آورد، در راه باطل مصرف مى كند.»

582- 31798- (15) و فرمود: «هركس مالى از حرام به دست آورد، به آخرتش زيان رسانده است.»

583- 31799- (16) شخصى از امام صادق عليه السلام پرسيد: «جهات زندگانى مردم كه از آن ها درآمد به دست مى آورند و با يكديگر داد و ستد مى كنند و جهات هزينۀ آن ها، بر چند جهت است؟

امام عليه السلام فرمود:

همۀ جهات زندگى از روش هاى داد و ستد ميان مردم كه شغل و درآمد آنان در آن هاست، بر چهار جهت معامله است.

پرسيد: آيا همۀ اين چهار جهت حلالند يا همۀ آن ها حرام، يا برخى حلال و پاره اى حرامند؟

امام عليه السلام فرمود: اين چهار جهت گاهى از يك جهت حلالند و از جهت ديگر حرامند! اين چهار جهت نامگذارى و جهات شان شناخته شده است.

نخستين حاكميت [/ ولايت] براى اولياست و سپس واليان اوليا؛ و به همين ترتيب تا پايين ترين رتبۀ آنها و به صورت درى از درهاى ولايت، بر كسى كه بر او نيز ولايت است.

سپس تجارت است در همه خريد و فروش ها از يكديگر. سپس صنعت هاست با تمام گونه هايش، سپس اجير شدن و عهده دار انجام كارى شدن در آنچه نياز به اجير گرفتن و كارگر گرفتن داشته باشد.

و همۀ اين انواع از جهتى حلالند و از جهتى حرام و در اين معاملات از جانب خدا بر بندگان واجب است كه در جهات حلال آن ها وارد شوند و به آن عمل و از جهات حرام آن ها دورى كنند.

منابع فقه

شيعه، ج 22، ص: 321

(تفسير معناى حاكميت) و آن دو جهت است: يكى از جهات حاكميت، ولايت واليان عدل است كه خداوند به ولايت آنان و پذيرش ولايت آنان بر مردم دستور داده است و ولايت كارگزاران آن ها و كارگزارانِ كارگزاران شان تا پايين ترين مرتبه كه هريك از اين ها درى از درهاى ولايت بر كسى كه او والى بر اوست.

و جهت ديگر ولايت، حكومت حاكمان ستمگر و كارگزارانِ كارگزاران شان تا پايين مرتبۀ آن هاست و هريك از آن ها درى از درهاى ولايت جور بر كسى كه او والى جور بر اوست.

پس جهت حلال از حاكميت، ولايت حاكم عادلى است كه خداوند به شناخت و پذيرش حكومت وى دستور داده است و نيز دستور داده كه در محدودۀ حكمرانى حاكم عادل و ولايت كارگزارانش و كارگزارانِ كارگزارانش براى وى كار كنند و كار كردن براى وى بايد در همان جهت و راهى باشد كه خداوند به حاكم عادل فرمان داده است؛ بدون آن كه بر آنچه خداوند بر وى فرو فرستاده، چيزى بيفزايد يا از آن بكاهد يا سخن خدا را تحريف نمايد يا از محدودۀ دستورش گام فراتر نهد. پس وقتى حاكم به اين صورت دادگر گرديد، پذيرش حكومت وى و كار كردن با او و هميارى با وى در حكمرانى اش و تقويت نمودنش، حلالِ حلال است و كسب در آمد از آن ها حلال است؛ براى اين كه در پرتو حكومتِ حاكم عادل و كارگزارانش هر حق و دادى زنده مى شود و هر ظلم و جور و فسادى نابود مى گردد. به همين دليل تلاشگر در راه تقويت حكومت وى و كمك كننده به او در حكمرانى اش، در راه پيروى از

دستورهاى خدا تلاش و دين خدا را تقويت كرده است.

و جهت حرام از حاكميت، ولايت حاكم ستمگر و ولايت كارگزاران اوست. از رئيس آن ها و اطرافيان حاكم تا پايين ترين سطوح از كارگزارانِ كارگزاران، هريك درى از درهاى ولايت جور بر كسى كه او والى جور بر اوست. حاكميت كار كردن براى آنان و كسب درآمد با آن ها به جهت ولايت آنان حرامِ حرام است. هركس چنين كارى كند- كم باشد يا زياد- عذاب خواهد شد. براى اين كه هر كارى در جهت كمك به آنان گناه كبيره اى از گناهان كبيره است؛ چرا كه در حكومت حاكم ستمگر هر حقى پايمال مى شود، هر باطلى زنده مى گردد، ظلم و جور و تباهى آشكار مى شود، كتاب هاى [آسمانى] نابود مى شوند، پيامبران و مؤمنان كشته مى شوند، مسجدها ويران مى گردند و سنت ها و احكام الهى دگرگون مى گردند. به همين دليل كار كردن با آنان، يارى رساندن به ايشان و كسب درآمد با آن ها حرام است، مگر به خاطر ناچارى، بسان ناچارى به خوردن خون و مردار.

تفسير تجارت ها؛ در همه خريد و فروش ها و جهات حلال از تجارت هايى كه فروش آن ها براى فروشنده رواست از آنچه برايش روا نيست. و همچنين آنچه خريدش براى خريدار رواست از آنچه روا نيست. پس آنچه بدان دستور داده شده است از غذاى مردم و آنچه گذران زندگى شان از راه هاى صحيح بر آن استوار است و براى آن جايگزينى نيست، از خوراك، آشاميدنى، پوشاك، ازدواج، املاك و آنچه از املاك شان به طور صحيح و جايز در جهت منافع خود به كار مى گيرند و جايگزينى براى آن نيست، هرآنچه از جهتى از جهات صلاح شان در آن است. پس

همۀ اين ها خريد، فروش، نگهدارى، به كارگيرى، بخشش و عاريه دادنش حلال است.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 323

جهات حرام از خريد و فروش؛ هر آنچه در آن فساد است، از چيزهايى كه از جهت خوردن، نوشيدن، كسب درآمد، ازدواج، تملّك، نگهدارى بخشش يا عاريه دادن مورد نهى قرار گرفته يا چيزى كه در آن جهتى از جهات فساد و تباهى در آن وجود داشته باشد، مانند خريد و فروش با ربا- چون در آن فساد است- يا خريد و فروش مردار يا خون يا گوشت خوك و گوشت درندگان- از درندگان وحشى زمينى و پرندگان- يا پوست آن ها يا شراب يا چيزى از انواع نجس، پس همۀ اين ها حرامِ حرام است. و از خوردن، آشاميدن، پوشيدن، مالك شدن، نگهدارى و هرگونه تصرفى در همۀ آن ها باز داشته شده است؛ زيرا در آن فساد است، پس هرگونه تصرفى در آن حرام است.

و همچنين خريد و فروش آلات لهو و هرآنچه از آن نهى شده، از چيزهايى كه به وسيلۀ آن ها به غير خدا نزديك مى شود يا با آن كفر و شرك تقويت مى گردد؛ از هرگونه گناه و نافرمانى يا راهى از راه هاى تقويت يكى از اقسام گمراهى يا يكى از اقسام باطل يا راهى كه بدان حق ضعيف شود، پس حرامِ حرام است. خريد و فروش و نگهدارى و مالك شدن و بخشش و عاريه و هرگونه تصرفى در آن حرام است، مگر در صورتى كه ضرورت انسان را به سوى آن فراخواند.

و تفسير اجاره ها؛ پس اجاره دادن انسان خود يا برده يا كسى از خويشاوندان كه ولايت دارد. يا چهارپايان يا لباس به صورت حلال

از انواع اجاره به اين صورت است كه خود يا خانه يا زمين يا مِلكش را براى بهره بردارى در يكى از گونه هاى منافع يا براى انجام كارى، خود يا فرزند يا برده يا مزدورش را اجاره دهد، بدون آن كه از طرف حاكم يا كارگزار وى وكيل باشد. پس باكى نيست كه اجير باشد و خود يا فرزند يا خويشاوند يا برده يا كسى را- كه در اجاره دادنش وكالت دارد- اجاره دهد. چون اين ها از جانب خودِ اجير وكالت دارند و كارگزاران حاكم نيستند؛ مانند باربرى كه قرارداد بردن بارى را تا محل مشخص با اجرت معين مى بندد و آن گاه بارى كه به مقصد رساندنش شخصاً يا به وسيلۀ برده يا چهارپايش براى وى جايز است، به مقصد برساند. يا اين كه خودش را براى انجام كارى اجير مى كند كه آن كار را شخصاً يا به وسيلۀ برده يا يكى از خويشاوندان يا مزدورش انجام دهد. اين ها جهاتى از انواع اجاره هاى حلال است براى هريك از مردم؛ پادشاه باشد يا رعيت، كافر باشد يا مؤمن.

پس حلال است اجارۀ او و حلال است كسب او از اين جهات.

و اما جهات حرام از جهات اجارات؛ مانند آن است كه شخصى خودش را براى بردن چيزى كه خوردن يا نوشيدن يا پوشيدن آن حرام است، اجاره دهد. يا خودش را براى ساختن يا نگهدارى يا پوشيدن آن چيز اجاره دهد يا خودش را اجاره دهد براى ويرانى مسجدها ضراراً، يا كشتن كسى بناحق يا حمل تصويرها و بت ها و نى ها و عودها و شراب و خوك ها و مردار و خون يا چيزى از جهات

منابع فقه شيعه، ج 22، ص:

325

فساد كه بدون در نظر گرفتن جنبۀ اجاره بر وى حرام است و هركارى كه به جهتى از جهات مورد نهى است؛ پس حرام است كه انسان خودش را در آن يا براى آن يا چيزى از آن يا چيزى براى آن اجاره دهد مگر آن كه براى كسى كه او را اجاره كرده، نفع [حلالى] در بر داشته باشد. مثل اين كه شخصى، فردى را براى بردن مردارى اجير كند تا خودش يا ديگران را از آزار آن مردار نجات بخشد و آنچه نظير اين است.

و تفاوت ميان معناى مسئوليت پذيرى و اجاره با اين كه هر دو براى مزد كار مى كنند، اين است كه معناى ولايت، مسئوليت پذيرى انسان از سوى والى كل يا واليانِ واليان است؛ پس در اين صورت انسان عهده دار كارهاى مردم مى شود از جهت سرپرستى و تسلط بر آنان و نفوذ امر و نهى و قرار گرفتن به جاى مسئول ما فوق، تا برسد به حاكم و رئيس حكومت يا قرار گرفتن به جاى وكلاى حاكم در كارهاى وى و نيرو رساندن به حاكم و استحكام پايه هاى حكومتش- هرچند در پايين ترين مرتبه ولايت قرار داشته باشد. پس او والى كسى است كه بر او ولايت دارد و نايب مناب واليان بزرگ است؛ كسانى كه در كشتن مردمى كه قتل و اظهار ظلم و فساد كرده اند، ولايت دارند.

ولى معناى اجاره- بنابر آنچه در اجارۀ خود و مايملك خود پيشتر توضيح داديم- اين است كه چيزى را به ديگرى اجاره دهد. پس او مالك آنچه در اختيار دارد است؛ زيرا او پيش از اجاره دادن ولىّ و اختياردار امر خود و مايملك خود است «1».

ولى حاكم و والى، مالك و اختياردار امور مردم نيست مگر پس از آن كه عهده دار كارهاى آنان گردد و سرپرستى مردم را در اختيار گيرد.

و هركس خود يا مايملك يا افراد تحت اختيارش را به كافر يا مؤمن يا پادشاه يا شهروند عادلى، به صورت اجارۀ صحيح- كه توضيح داديم- اجاره دهد، پس اجاره اش حلال است و كارش و درآمدش [نيز] حلال است.

تفسير صنعت ها؛ هرگونه صنعتى را كه بندگان فراگيرند يا به ديگران آموزش دهند، مانند نويسندگى، حسابدارى، بازرگانى، زرگرى، زين سازى، بنايى، بافندگى، لباس شويى، دوزندگى، نقاشىِ اجسام بى روح، ساختن ابزارهايى كه مردم در منافع شان به آن ها نياز دارند و كارهاى شان به آن ها استوار است و به وسيلۀ آن ها به نيازهاى شان دست مى يابند. پس ساختن و آموزش و كار كردن با آن ها و در آن ها براى خود و ديگران حلال است. هر چند آن صنعت و آن ابزار گاهى در جهت فساد و گناه به كار گرفته مى شود و به حق و باطل كمك مى كند، پس ساختن و آموزش آن اشكالى ندارد؛ مانند نويسندگى كه در يكى از جهات فساد به كار مى آيد و آن تقويت كمك به واليانِ واليان جور و ستم است و همچنين كارد و

______________________________

(1). اين ترجمه بنابراين است كه واژۀ «لا» در «لانه لايلى» اضافى باشد، آن گونه كه برخى از بزرگان احتمال داده اند- م.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 327

شمشير و نيزه و كمان و مانند آن از ابزارهاى گوناگونى كه در جهات صلاح و فساد از آن ها استفاده مى شود و ابزار و كمك كار هر دو است. پس اشكالى نيست در آموزش و آموختن آن و مزد گرفتن بر

آن و كار كردن با آن و در آن براى كسى كه براى وى سودمند است از همۀ مردم. و به كار گرفتن آن در جهات فساد و زيان آور، بر همۀ مردم حرام است. و بر عالم و متعلّم، گناه و وزرى نيست؛ چرا كه منافع و مصلحت و دوام و پايدارى [زندگى] مردم برترى دارد و همانا وزر و گناه آن بر كسى است كه آن را در جهات فساد و حرام به كار مى گيرد؛ براى اين كه خداوند تنها صنعتى را حرام كرده كه از هر جهت حرام است و فساد محض از آن پديد مى آيد؛ مانند عود و نى و شطرنج و هر آلت لهو و صليب و بت و آنچه شبيه آن است از ساختن نوشيدنى هاى حرام و آنچه از آن و در آن فساد محض خيزد و در آن و از آن هيچ سود و مصلحتى نباشد. پس آموزش و فراگيرى و كار كردن با آن و مزد گرفتن بر آن و همۀ تصرفات در آن از تمام گونه هاى حركات، حرام است. مگر آن كه صنعتى باشد كه گاهى در جهت صنايع ديگر به كار مى آيد، هر چند گاهى نيز در جهت يكى از گناهان به كار گرفته و مصرف مى شود. پس شايد به دليل مصلحتى كه در آن است، فراگيرى و آموزش و كار كردن با آن حلال باشد. و بر كسى كه در جهات نا حق و فساد آن را به كار مى گيرد، حرام است. اين است شرح بيان جهت به دست آوردن ضروريات زندگى بندگان و آموزش آنان در تمامى راه هاى كسب درآمد.

جهات هزينه و انفاق اموال

تمام جهات

پرداخت [/ هزينه كردن] اموال از واجب و مستحب، حلالِ، بيست و چهار جهت است:

هفت جهت آن مخصوص خود اوست؛ پنج جهت براى كسانى كه بر او لازم است؛ سه جهت براى دين بر او لازم است؛ پنج جهت آن مربوط به ارتباط و نيكى به ديگران بر او لازم است و چهار جهت در كارهاى نيك و مصروف بر وى لازم است.

جهاتى كه در آن ها هزينه كردن براى شخص خودش لازم است، عبارت است از: خوراك و نوشيدنى و پوشاك و ازدواج و خدمتكار و اجرت هايى كه در موارد مورد نياز مى پردازد؛ مانند اجرت تعمير وسايل يا حمل يا نگهدارى آن و ساير چيزهايى كه به آن ها نياز دارد؛ مانند خانه و ابزارى كه در احتياجاتش از آن استفاده مى كند.

وجوه پنجگانه اى كه واجب است نفقه بر كسانى كه بر شخص او لازم است: پس [نفقه] فرزند و پدر و مادر و همسر و برده اش بر او لازم است- در حال تنگدستى و توانگرى.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 329

وجوه سه گانه اى كه از وجوه دين واجب است: زكات واجبى كه در هر سال پرداخت آن واجب است و حج واجب و جهاد در زمان مناسب.

وجوه پنج گانه از وجوه نيك مستحب: نيكى به ما فوق و نيكى به خويشان و نيكى به مؤمنان و بخشيدن در راه صدقه و نيكى و آزاد كردن بردگان.

وجوه چهارگانه: پرداخت بدهى و عاريه و قرض دادن و پذيرايى از ميهمان در سال، واجب است.

آنچه خوردنش براى انسان حلال است

سه گونه خوردنى از آنچه از زمين مى رويد، خوردنش براى انسان حلال و رواست: يكى از آن ها تمام دانه ها و حبوبات

است؛ مانند گندم و جو و برنج و نخود و غير آن از انواع حبوبات و گونه هاى كنجد و غير آن. هر دانه اى كه قوت و غذاى بدن انسان را تأمين كند، خوردنش حلال است و هر چيزى كه براى بدن انسان زيان آور باشد، خوردنش حرام است مگر در حال ناچارى.

نوع دوم از آنچه از زمين مى رويد، همۀ اقسام ميوه هاست كه قوت غذاى انسان را تأمين مى كند و براى وى سود و نفع دارد، پس خوردنش حلال است و آنچه خوردنش براى انسان زيان آور است، خوردنش حرام است.

نوع سوم، همۀ اقسام سبزى ها و گياهان و هر چيزى كه زمين مى روياند از تمامى سبزى ها و صيفى هاى خوراكى و سودمند براى انسان، پس خوردنش حلال است. و سبزى ها و صيفى هايى كه خوردنش به زيان انسان است، نظير سبزى هاى سمىِ كشنده و مانند خرزهره و غير آن از انواع سم كشنده پس خوردنش حرام است.

آنچه از گوشت هاى حيوانات خوردنش حلال است

گوشت گاو و گوسفند و شتر و حيوانات وحشى حلال گوشت و هر حيوان بدون نيش و چنگال و پرندگان حلال گوشتِ داراى سنگدان، پس خوردنش حلال است و هر پرنده اى كه سنگدان ندارد خوردنش حرام است و خوردن هرگونه ملخ اشكال ندارد.

و تخم هايى كه خوردنش جايز است

هر تخمى كه دو سويش با هم فرق داشته باشد، پس خوردنش حلال است و هر تخمى كه دو سويش يكسان باشد، خوردنش حرام است.

صيدهاى دريايى كه خوردنش حلال است از انواع ماهى ها

آنچه پولك دارد، خوردنش حلال است و آنچه پولك ندارد، خوردنش حرام است.

نوشيدنى هاى حلال از تمام انواع آن

پس آنچه بسيارش عقل را دگرگون نكند، نوشيدنش

اشكال ندارد و هرآنچه بسيارش عقل را دگرگون سازد، اندك آن [نيز] حرام است.

پوشاك حلال

هر چه زمين روياند، پوشيدنش و نماز خواندن در آن اشكال ندارد و هر حيوانى كه گوشتش حلال است، پوشيدن پوست ذبح شده و پشم و مو و كركش اشكال ندارد، هر چند پشم و مو و پر و كرك

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 331

آن از مردار يا غير مردار ذبح شده باشد، پس پوشيدن آن و نماز خواندن در آن اشكال ندارد.

و هر چه غذاى انسان است در خوراك و نوشيدنى يا پوشاك، نماز خواندن و سجده كردن بر آن جايز نيست مگر از گياهان بدون ميوۀ زمين پيش از آن كه رشته و بافته شود، پس وقتى كه رشته شد، نماز خواندن بر آن جايز نيست مگر در حال ناچارى.

نزديكى كردن حلال با زنان، چهار جهت است: نزديكى كردن از راه ارث، نزديكى كردن از راه غير ارث، نزديكى از راه مالكيت و نزديكى از راه حلال كردن از طرف كسى كه براى او حلال كند. و آنچه از راه مالكيت و خدمتگزارى جايز است، شش وجه است: ملك غنيمت و ملك خريد و ملك ميراث و ملك بخشش و ملك عاريه و ملك اجاره. پس اين ها جهات حلال است و آنچه براى انسان هزينه كردن و انفاق آن در جهات حلال آن، جايز است و آنچه تصرف و دگرگونى در آن جايز است از وجوه واجب و مستحب.

584- 31800- (17) اسماعيل بن جابر از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه امير مؤمنان عليه السلام در بخشى از يك حديث طولانى فرمود: «... آنچه در قرآن

دربارۀ ذكر ضروريات و وسايل زندگى مردم آمده است، پس به تحقيق خداوند ما را آگاه كرد كه آن از پنج جهت است: جهت اشاره، جهت عمران و آبادانى و جهت اجاره و جهت بازرگانى و جهت صدقات ... جهت آبادانى سخن خداوند در قرآن است، كه فرمود:

او شما را از زمين پديد آورد و آبادانى آن را از شما خواست.

پس خداوند ما را آگاه كرد كه آبادانى زمين را به مردم دستور داده است تا به وسيلۀ آنچه از زمين به دست مى آيد- از حبوبات و ميوه ها و شبيه آن، آنچه خداوند براى معيشت مردم قرار داده- سبب زندگانى مردم گردد ....»

585- 31801- (18) در كتاب دعائم الاسلام از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«خريد و فروش هاى حلال [خريد و فروش]، هر چيز حلال است؛ از خوردنى و نوشيدنى و غير آن، از هر چه پايه هاى زندگانى مردم بر آن استوار است و استفاده از آن بر ايشان مباح و به مصلحت است و آنچه اصلش حرام و مورد نهى است، خريد و فروشش جايز نيست.»

586- 31802- (19) در كتاب فقه الرضا آمده است:

«بدان كه- خداى تو را رحمت كند- هرآنچه بندگان از گونه هاى صنعت ها مى آموزند، مثل نويسندگى و حسابدارى و بازرگانى و نجوم و پزشكى و ساير صنعت ها و بنايى و مهندسى و نقاشىِ اجسام بى روح و ساختن انواع ابزار و آلاتى كه مردم به آن ها نياز دارند- از آنچه

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 333

سودمند و سبب استوارى پايه هاى زندگانى و كسب درآمد است- پس آموزش و كار كردن و مزد گرفتن بر همۀ آن ها حلال است؛

هر چند گاهى نيز در جهات گناه به كار گرفته شوند. مثل ساختن آنچه براى حلال قرار داده شده است و سپس در جهات حرام- مثل كمك به ستمگران و جهات ديگر گناه- مصرف مى شود؛ مانند كاسه و قدح شبيه به آن. و به دليل- منافع آن- آموزش و ساختن آن جايز است و بر كسى كه آن را در غير راه هاى حق و صلاح به كار مى برد- كه خداوند به آن ها دستور داده است- حرام است، نه در جهات ديگر. مگر آن كه صنعت حرام و مورد نهى باشد؛ مانند غنا و ساختن وسايلش و ساختن كليسا و كنيسه و آتشخانه و نقاشى موجودِ با روح- مثل حيوان و روحانى- و مثل ساختن دف و عود و مانند آن و ساختن شراب و مست كننده و وسايلى كه شايستگى هيچ كار حلالى را ندارد، پس ساختن و آموزش آن حرام است و جايز نيست و توفيق از خداست».

587- 31803- (20) در جاى ديگر كتاب فقه الرضا آمده است:

«بدان كه- خداوند تو را رحمت كند- هرآنچه بدان دستور داده شده كه به مصلحت مردم است و پايه هاى كارهاى شان بر آن استوار- از جهات مصلحتِ بدون جايگزين- از خوردنى و نوشيدنى و پوشيدنى و ازدواج و مالك شدن و به كار گرفتن، پس همۀ اين ها خريد و فروش و بخشش و عاريۀ آن حلال است.

و هرآنچه در آن تباهى است و از جهت خوردن و نوشيدن و پوشيدن و ازدواج و نگهدارى براى جهت فساد، مورد نهى قرار گرفته است؛ مانند مردار و خون و گوشت خوك و رباخوارى و تمامى زشتى ها و فواحش و گوشت درندگان

و شراب و شبيه به آن، پس حرام است و به جسم زيان مى رساند و نقش انسانى را تباه مى كند.»

588- 31804- (21) در سفارش هاى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به ابوذر آمده است:

«اى ابوذر! هركس باك نداشته باشد كه از چه راهى مال به دست آورد، خداوند [نيز] باك ندارد از كجا او را وارد آتش كند.»

«1» 589- 31805- (22) محمد بن فضيل روايت مى كند كه امام كاظم عليه السلام فرمود:

«هر چيز كه انسان [طلب] روزى اش را با آن آغاز كند، آن تجارت است.»

______________________________

(1). اين عبارت در سفارش هاى پيامبر صلى الله عليه و آله به ابوذر در كتاب الامالى شيخ طوسى يافت نشد.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 335

590- 31806- (23) ابن فضال مى گويد: «شنيدم مردى از امام رضا عليه السلام مى پرسيد: من آرد را [با الك كردن] اصلاح مى كنم و مى فروشم و مردم مى گويند اين كار روا نيست! امام عليه السلام فرمود: چه اشكال دارد؟ هر چيزى كه خريد و فروش مى شود، هنگامى كه انسان پرواى از خدا داشته باشد، اشكالى ندارد.»

591- 31807- (24) وشّا از امام كاظم عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«راه چارۀ انسان در كار و كسب اوست.»

592- 31808- (25) محمد بن مسلم از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه امير مؤمنان عليه السلام فرمود: «به راستى خداوند انسان شاغلِ امين را دوست دارد.»

و در حديث ديگرى فرمود: «به راستى خداوند تعالى، مؤمن شاغل را دوست دارد.»

593- 31809- (26) شخصى به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله گفت: «اى رسول خدا صلى الله عليه و آله من به هيچ كارى

رو نمى آورم، مگر اين كه در آن كار [موفّق نمى شوم و] به هدف نمى رسم و درآمد كافى به دست نمى آورم!

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: بنگر كارى را كه يكبار درست انجام دادى، پس همان را ادامه بده! آن مرد گفت: دباغى!

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: پس دباغى را ادامه بده!»

در حديث ابن عباس از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله گذشت: «هركس مال حرامى به دست آورد، خداوند هيچ صدقه و برده آزاد كردن و حج و عمره اى را از وى نمى پذيرد و به تعداد پاداش اين ها برايش گناه مى نويسد و هرآنچه از آن مال پس از مرگش باقى بماند، توشۀ وى به سوى آتش خواهد بود. و هركس بتواند مال حرامى به دست آورد و از بيم خداوند آن را رها كند، در محبت و مهربانى خداوند خواهد بود و دستور داده مى شود او را به بهشت ببرند.»

«1» و ساير احاديث آن باب را نيز بنگر كه با موضوع بحث ما مناسبت دارد.

و در حديث ثابت گذشت: «... و حق مالت اين است كه آن را جز از راه حلال به دست نياورى و جز در راه [صحيح] خودش مصرف نكنى.» «2»

در حديث آدم گذشت: «مؤمن كسى است كه راه كسب درآمدش پاك باشد.» «3»

و در احاديث باب 3 از باب هاى طلب روزى، مناسب با اين بحث گذشت و در احاديث باب آينده و بسيارى از باب هاى آينده مطالبى كه بر اين بحث دلالت مى كند، خواهد آمد.

______________________________

(1). باب 10 از باب هاى وجوب حج، حديث 4.

(2). باب 56 از باب هاى مبارزه با نفس، حديث 1.

(3). باب 64 از

باب هاى مبارزه با نفس، حديث 42.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 337

او را در تنگنا قرار دهد، ظلم بر او سخت تر و تنگ تر است.»

______________________________

(1). بقره 2/ 267.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 339

597- 31813- (4) در تفسير اين آيه: و پليد و ناپاك را براى انفاق بر نگزينيد، از امام صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود:

«اين آيه دربارۀ گروه هايى نازل شد كه اموالى از رباى زمان جاهليت در اختيار داشتند و از آن ها صدقه مى دادند؛ پس خداوند آنان را از اين كار باز داشت و دستور داد از مال پاك و حلال صدقه دهند.»

598- 31814- (5) ابو عبيده حذّا از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در بخشى از يك حديث فرمود:

«تو را به شگفتى و تحسين وا ندارد، كسى كه از راه حرام مالى به دست مى آورد؛ زيرا اگر از آن انفاق كند، از وى پذيرفته نيست و آنچه باقى گذارد، توشۀ وى به سوى آتش خواهد بود.»

599- 31815- (6) جابر از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«خداوند شراب و نوشنده و افشرنده و ساقى و فروشنده و خورندۀ پولش را لعنت كند. (لعنت كرد).

عرب بيابانگردى به پا خاست و گفت: اى رسول خدا صلى الله عليه و آله! من كسى بودم كه شراب تجارتم بود و از فروش آن مالى به دست آوردم. اگر اين مال را در راه اطاعت خدا مصرف كنم، آيا به حال من سودمند است؟

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: [حتى] اگر آن را در راه حج و جهاد مصرف كنى به ا ندازۀ بال پشه اى نزد خداوند ارزش ندارد؛ زيرا

خداوند جز پاكيزه را نمى پذيرد!»

در احاديث باب 4 از باب هاى زكات غلات و باب 30 از باب هاى حقوق مالى مستحب موكد و باب 10 از باب هاى وجوب حج، مطالبى گذشت كه بر اين بحث دلالت مى كند.

و در حديث عبد الاعلى گذشت: «به راستى بخيل كسى است كه مالى را از راه غير حلال به دست آورد و در ناحق مصرف كند.»

«1» و در حديث اسماعيل گذشت: «و اگر اموال مورد نهى خداوند را بگيرند و در راه دستورهاى خداوند مصرف كنند، از آنان نمى پذيرد، تا اين كه [مال را] از راه حق به دست آورند و در راه حق انفاق كنند.» «2»

و در احاديث باب پيشين، مطالبى بر اين بحث دلالت مى كند.

و در حديث حديد از امام صادق عليه السلام خواهد آمد: «كسى كه بخشى از مال به دست آمده از ستمگران را در راه حج و برده آزاد كردن و نيكى انفاق كند، خداوند او را پاداشى نمى دهد.» «3»

و در حديث عبدالله بن سليمان از امام صادق عليه السلام خواهد آمد:

«جايزه ها و بخشش ها و ... و هديه اى كه به سوى خدا و پيامبرش صلى الله عليه و آله تقديم مى كنى، بايد از پاك ترين درآمدهايت باشد.» «4»

______________________________

(1). باب 42 از باب هاى مبارزه با نفس، حديث 38.

(2). باب 3 از باب هاى انجام كارهاى پسنديده، حديث 18.

(3). 22/ 328 باب 39 از باب هاى كسب روا و ناروا، حديث 7.

(4). 22/ 368 باب 41 از باب هاى كسب روا و ناروا، حديث 1.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 341

و باب 42 را بنگر «1» و در حديث دعائم آمده است: «هركس مالى را سرقت كند و آن را

مهريه زنى قرار دهد يا با آن كنيزى بخرد، آميزش با آن برايش حلال است و مسؤوليت مال و گناهش بر اوست.» «2»

ثمن آن را نزد صاحبش آورد.

امام عليه السلام فرمود: محبوب ترين كار نزد من اين است كه ثمن آن را صدقه بدهد.»

______________________________

(1). 22/ 408.

(2). باب 32 ازدواج بردگان، حديث 1.

(3). بقره 2/ 219.

(4). مائده 5/ 90- 91.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 343

602- 31818- (3) تميم دارى مشك شرابى براى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله هديه آورد. آن حضرت فرمود: «شراب حرام است!

تميم گفت: آيا آن را نفروشم و از ثمن آن بهره مند شوم؟

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: خداوند يهود را لعنت كند! آنان به سوى پيه هاى گاو و گوسفند كه خداوند بر ايشان حرام كرده بود- روى آوردند و آن ها را ذوب و به روغن تبديل كردند، آن گاه آن را فروختند و با ثمن آن مواد خوراكى خريدند. به راستى شراب حرام است و ثمن آن [نيز] حرام است!»

603- 31819- (4) امير مؤمنان عليه السلام- در حديث نهى هاى پيامبر صلى الله عليه و آله- روايت مى كند:

«و پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله از فروش نرد و خريد (و فروش) شراب و نوشاندن شراب نهى كرد و فرمود:

خداوند شراب و نشانندۀ [درختِ] آن و سازنده و نوشنده و ساقى و فروشنده و خريدار و خورندۀ ثمن آن و حمل كننده و حمل شده به سويش را لعنت كند (يا لعنت كرد).»

«1» امام صادق عليه السلام از پدرش از نياكانش عليهم السلام از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«شراب حرام است و خداوند به طور ويژه شراب را لعنت كرد و سازندۀ آن و كسى كه برايش ساخته شده است ...» ادامۀ اين حديث، همانند

حديث پيشين است.

604- 31820- (5) مرحوم صدوق مى گويد: «پدرم در نامه اى به من نوشت: بدان كه اصل شراب از انگور است ...

و خداوند- تبارك و تعالى- تنها شراب را حرام كرد و پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله هر نوشيدنى مست كننده اى را حرام كرد و شراب و نشانندۀ [درخت] آن و نگهبان و حمل كننده و حمل شده به سويش و فروشنده و خريدار و خورندۀ ثمن آن و سازنده و نوشاننده و نوشنده اش را لعنت كرد.»

605- 31821- (6) قطب راوندى در كتاب لبّ اللباب از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت مى كند كه فرمود:

«خداوند شراب و افشرنده و فشرده شده برايش [و سازنده و ساخته شده برايش] و نوشاننده [/ ساقى] و نوشنده و حمل كننده و حمل شده به سويش را لعنت كند (لعنت كرد).»

606- 31822- (7) جابر از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله دربارۀ شراب ده [گروه] را لعنت كرد: نشانندۀ [درخت] آن، نگهبان آن، فروشنده، خريدار، نوشنده، خورندۀ ثمن آن، افشرنده، حمل كننده، حمل شده به سويش و نوشانندۀ آن.»

______________________________

(1). اين حديث در باب 45 از باب هاى اوقات نماز آمده است.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 345

607- 31823- (8) زيد بن على عليه السلام از نياكانش عليهم السلام روايت مى كند:

«پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله شراب و افشرنده و فشرده شده برايش [سازنده و ساخته شده برايش] و فروشنده و خريدار و نوشاننده و خورندۀ ثمن آن و نوشنده و حمل كننده و حمل شده به سويش را لعنت كرد.»

608- 31824- (9) در

كتاب فقه الرضا آمده است:

«بدان كه- خداوند تو را رحمت كند- خداوند- تبارك و تعالى- تنها شراب را حرام كرد و پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله هر نوشابۀ مستى آورى را. و پيامبر صلى الله عليه و آله شراب و نشاننده و سازنده و ... تصرف كننده در آن را لعنت كرد؛ پس شراب ملعون است، نوشابه ملعون است و نوشندگانش لعنت شدگانند.»

بخش ميانى حديث، همانند حديث پيشين است.

609- 31825- (10) در كتاب المقنع آمده است:

«بدان كه- خداوند تبارك و تعالى- تنها شراب را حرام كرد و رسول خدا صلى الله عليه و آله هر نوشابۀ مستى آورى را. و فروشنده و خريدار و خورندۀ ثمن آن و نوشاننده و نوشنده اش را لعنت كرد.»

610- 31826- (11) در كتاب جامع الاخبار از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله روايت شده كه فرمود:

«هركس در دنيا شراب نوشد، خداوند تعالى در قيامت از زهر مارهاى سياه و كژدم ها شربتى به او مى نوشاند كه پيش از نوشيدن، گوشت هاى چهره اش در ظرف مى ريزد و پس از نوشيدن گوشت وپوستش- همانند مردار- از هم مى پاشد [و بوى تعفن وى] اهل قيامت را مى آزارد، آن گاه دستور داده مى شود او را در آتش افكنند.

آگاه باش كه نوشنده و نوشاننده و افشرنده و فشرده شده برايش [سازنده و ساخته شده برايش] و فروشنده و خريدار و حمل كننده و حمل شده به سويش و خورندۀ ثمن آن در ننگ و رسوايى و گناه يكسان است و خداوند هيچ نماز و روزه و حج و عمره اى را از آنان نمى پذيرد تا توبه كند و حق خداوند است كه در برابر هر جرعۀ

شراب در دنيا، شربتى از صديد [/ چرك] دوزخ بنوشاند ...

بدان كه خداوند از فروشنده و خريدار آن براى ديگران و سازندۀ شراب، هيچ نماز و حج و عمره و روزه اى را نمى پذيرد تا اين كه از آن توبه كند و باز گردد ...»

در احاديث باب 7 از باب هاى نجاسات و احاديث باب 77 از باب هاى جهاد و احاديث متعددى از باب 11 از باب هاى مبارزه با نفس و احاديث باب 1 از باب هاى كسب هاى روا و ناروا، مناسب با اين بحث گذشت.

و در احاديث باب 7 و 10 از همين ابواب و باب 5 از باب هاى مهريه و باب حرمت نوشيدن شراب از باب هاى نوشابه ها، مطالبى مناسب با اين بحث خواهد آمد.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 347

مى گويد كه: «امام رضا عليه السلام به من فرمود: اگر خانه [كشور] در اختيار من بود، فروشنده اش را مى كشتم و نوشنده اش را تازيانه مى زدم.»

614- 31830- (4) زاذان از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«اگر من بر بازارهاى مسلمانان تسلط داشتم، اين شراب- يعنى آبجو- را از آن برمى چيدم.»

در احاديث باب 7 از باب هاى نجاسات و احاديث باب 1 درآمدهاى روا و ناروا مناسب با اين بحث گذشت.

و در احاديث باب 43 از باب هاى نوشابه ها مطالبى كه بر اين بحث دلالت مى كند، خواهد آمد.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 349

اشكالى ندارد، سهم يتيم را از آن بگير.»

617- 31832- (3) رفاعه مى گويد: «نزد امام صادق عليه السلام بودم كه از آن حضرت دربارۀ فروش آب انگور به كسى كه با آن شراب مى سازد، سؤال شد. امام عليه السلام فرمود: حلال است؛ مگر ما خرماى مان را به كسى كه با آن شراب پليد مى سازد نمى فروشيم؟»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 351

618- 31833- (4) ابوكهمس روايت مى كند كه شخصى به امام صادق عليه السلام گفت: «من درخت انگور دارم. هر سال انگورهاى آن را مى فشارم، در خمره هايى مى ريزم و پيش از به جوش آمدن آن را مى فروشم.

امام عليه السلام فرمود: اشكالى ندارد. پس اگر بجوشد، فروش آن حلال نيست. آن گاه امام عليه السلام فرمود: ما نيز خرماى خود را به كسى مى فروشيم كه مى دانيم با آن شراب مى سازد.»

619- 31834- (5) عمر بن اذينه مى گويد: «به امام صادق عليه السلام نامه اى نوشتم و از وى دربارۀ شخصى كه درخت انگورى دارد پرسيدم كه: آيا فروش انگور و خرما به كسى كه مى داند با آن شراب يا نوشابۀ مست كننده مى سازد، جايز است؟ امام فرمود:

همانا آن را به صورت حلال و در زمانى كه خوردن و آشاميدنش حلال بود، فروخت پس فروش آن اشكالى ندارد.»

620- 31835- (6) در كتاب دعائم الاسلام آمده است كه: «از امام صادق عليه السلام دربارۀ فروش انگور، خرما، كشمش و آب انگور به كسى كه از آن شراب مى سازد، سؤال شد. امام عليه السلام فرمود:

اشكال ندارد، هر گاه به صورت حلال بفروشد و ربطى به او ندارد كه مشترى آن را به حرام تبديل كند.»

621- 31836- (7) محمد حلبى از

امام صادق عليه السلام دربارۀ فروش آب انگور به كسى كه آن را به حرام تبديل مى كند، سؤال كرد. امام عليه السلام فرمود:

«اشكال ندارد. تو به صورت حلال مى فروشى و او به حرام تبديل مى كند، پس خداوند او را از رحمت خويش دور گرداند و نابودش كند.»

622- 31837- (8) يزيد بن خليفه حارثى مى گويد: «نزد امام صادق عليه السلام بودم كه شخصى به امام عليه السلام گفت: من درخت انگور دارم.

امام عليه السلام فرمود: آن را به صورت انگور بفروش!

آن مرد گفت: شراب ساز آن را مى خرد!

امام عليه السلام فرمود: بنابراين آن را به صورت آب انگور بفروش.

آن مرد گفت: آب انگور را از من مى خرد و در همان مشك من تبديل به شراب مى كند.

امام عليه السلام فرمود: تو به صورت حلال فروخته اى و او آن را به حرام تبديل كرده است، پس خداوند او را از رحمت خويش دور گرداند. امام عليه السلام لختى سكوت كرد، آن گاه فرمود: پولش را تا زمان شراب شدن باقى نگذار؛ كه در اين صورت ثمن شراب را دريافت مى كنى.»

623- 31838- (9) حلبى مى گويد: «از امام صادق عليه السلام دربارۀ فروش آب انگور به كسى كه با آن شراب مى سازد، سؤال شد. امام عليه السلام فرمود:

به كسى بفروش كه آن را مى پزد يا سركه مى سازد. اين را بيشتر دوست دارم و دربارۀ اولى نيز اشكالى نمى بينم.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 353

624- 31839- (10) احمد بن محمد بن ابى نصر مى گويد: «از امام كاظم عليه السلام دربارۀ فروش آب انگور و تبديلش به شراب [به وسيلۀ مشترى] پيش از دريافت پول آن سؤال كردم. امام عليه السلام

فرمود: اگر ميوه اش را به كسى بفروشد كه مى داند آن را به شراب حرام تبديل مى كند، اشكال ندارد. ولى اگر آب انگور باشد، تنها به صورت نقدى بفروشد.»

625- 31840- (11) يزيد بن خليفه حارثى مى گويد: «امام صادق عليه السلام فروش آب انگور را به صورت نسيه ناپسند مى شمرد.»

مرحوم شيخ طوسى مى فرمايد: «توضيح اين حديث اين است كه امام عليه السلام به اين دليل فروش نسيه اى آن را ناخوشآيند مى داند كه ايمن نيست در حال دريافت ثمن از اين كه به شراب تبديل شده باشد، هرچند اين كار حرام نيست.»

در حديث فرزند عيسى از خواهد آمد: «و فروش آب انگور به كسى كه آن را به شراب تبديل مى كند، اشكال ندارد.»

«1» و در حديث يعقوب از امام صادق عليه السلام خواهد آمد: «و فروش آب انگور به كسى كه با آن شراب مى سازد، اشكال ندارد. سهم يتيم را از آن بگير.» «2»

355

628- 31843- (3) محمد بن يحياى خثعمى از امام صادق عليه السلام پرسيد: «ما از شخصى طلبكار هستيم. وى شراب و خوك مى فروشد و بدهى ما را مى پردازد.

امام عليه السلام فرمود: اشكال ندارد! از گناه آن چيزى بر تو نيست.»

629- 31844- (4) يعقوب بن منصور به امام صادق عليه السلام گفت: «من از يك شخص ذمّى [غير مسلمان] مقدارى درهم طلبكارم و او در برابر ديدگان من شراب و خوك مى فروشد. آيا گرفتن آن بر من حلال است؟

امام عليه السلام فرمود: تو تنها درهم از او طلبكار هستى و او آن را به تو پرداخت مى كند.»

630- 31845- (5) محمد بن مسلم به امام باقر عليه السلام گفت: «شخصى از ديگرى مقدارى درهم طلبكار است. بدهكار- در برابر ديدگان طلبكار- شراب يا خوك مى فروشد و به او پرداخت مى كند.

امام عليه السلام فرمود: اشكال ندارد! براى طلبكار حلال و براى فروشنده حرام است.»

كن!

و در احاديث باب 6 از ابواب كسب هاى روا و ناروا و باب پيشين و باب 2 از باب هاى خوراكى ها نيز مطالبى بر اين بحث دلالت مى كند.

مال نامشروع انواع بسيارى است كه از آن جمله است: آنچه از كارهاى كارگزاران ستمگر به دست مى آيد و اجرت قاضيان و اجرت بدكاره ها ....»

ادامۀ اين حديث، همانند حديث پيشين است.

637- 31852- (3) سماعه از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«غلول هر چيزى است كه به امام خيانت شود و تصرف مال يتيم، شبهه ناك (مانند آن) و تصرف مال نامشروع، شبهه ناك (مانند آن) است.»

______________________________

(1). مائده 5/ 42.

(2). مائده 5/ 62- 63.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 361

638- 31853- (4) سماعه مى گويد: «از وى [امام صادق عليه السلام] دربارۀ غلول سؤال كردم. فرمود: غلول هر چيزى است كه به امام خيانت شود و تصرف مال يتيم و مانند آن است و مال نامشروع انواع بسيارى دارد، كه از آن جمله است: درآمد حجامت كننده و اجرت زانيه و ثمن شراب؛ ولى رشوه در قضاوت، كفر به خداوند است.»

639- 31854- (5) سماعه روايت مى كند كه [امام صادق عليه السلام] فرمود:

«مال نامشروع انواع بسيارى است كه از آن جمله است: درآمد حجامتگر و اجرت زانيه و ثمن شراب.»

مرحوم شيخ طوسى مى فرمايد: «اين حديث نادر است و با اخبار گذشته اى كه پيشتر آورديم، در تعارض نيست؛ به دليل كثرت آن اخبار و نادر بودن اين حديث. علاوه بر آن كه پيشتر گفتيم كه درآمد حجامت گر هرچند حرام نيست ولى مكروه و دورى از آن شايسته است.»

640- 31855- (6) سماعه از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«مال نامشروع انواع بسيارى است كه از آن جمله است: درآمد حجامتگر هنگامى كه شرط كند، اجرت زانيه و ثمن شراب؛ ولى رشوه در داورى، آن

كفر به خداى بزرگ است.»

در تفسير عياشى سماعه از امام صادق عليه السلام و امام كاظم عليه السلام روايت كرده كه فرمودند:

________________________________________

بروجرى، آقا حسين طباطبايى - مترجمان: حسينيان قمى، مهدى - صبورى، م، منابع فقه شيعه، 31 جلد، انتشارات فرهنگ سبز، تهران - ايران، اول، 1429 ه ق

منابع فقه شيعه؛ ج 22، ص: 361

«مال نامشروع گونه هاى فراوانى است كه از آن جمله است: درآمد حجامتگر (كسب گناهان) و اجرت زانيه و ...» ادامۀ اين حديث، همانند حديث پيشين است.

641- 31856- (7) در تفسير مجمع البيان آمده است، كه از امام صادق عليه السلام روايت شده: «همانا مال نامشروع انواع زيادى دارد؛ ولى رشوه در داورى، آن كفرورزى به خداوند است.»

642- 31857- (8) در كتاب من لا يحضره الفقيه آمده است كه (امام صادق عليه السلام) فرمود: «اجرت زن زانيه نامشروع است، بهاى سگ- غير از سگ شكارى- نامشروع است، ثمن شراب نامشروع است، اجرت پيشگو نامشروع است و بهاى مردار نامشروع است؛ ولى رشوه در داورى، پس آن كفر ورزيدن به خداوند بزرگ است.»

643- 31858- (9) در همان كتاب آمده است: «و روايت شده كه اجرت مرد و زن آوازخوان [/ خواننده] نامشروع است.»

644- 31859- (10) اصبغ بن نباته از امير مؤمنان عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هر حاكم و زمامدارى كه خود را از دسترس ارباب رجوع براى عرض حال، دور نگاه دارد، خداوند در روز قيامت خود را از (او و) از نيازهايش مى پوشاند و اگر هديه اى بگيرد، خيانتكار است و اگر رشوه بگيرد، وى مشرك است.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 363

645- 31860- (11) سكونى از امام

صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«مال نامشروع، بهاى مردار و بهاى سگ و ثمن شراب (خوك) و مهريۀ زن زناكار و رشوه در داورى و اجرت فال گير.»

اين حديث با سندهاى گوناگون گزارش شده است و در تفسير على بن ابراهيم جملۀ «ثمن شراب» در آن نيامده است.

646- 31861- (12) در كتاب الجعفريات از امير مؤمنان عليه السلام روايت شده كه فرمود:

«از مال نامشروع: بهاى مردار، بهاى بارور كردن ستور، مهريۀ زن زناكار، درآمد حجامتگر، اجرت پيشگو، اجرت كيل، اجرت فرطون «1» و ترازو مگر اين كه خود صاحب پيمانه و صاحب ترازو آن را پيمانه و وزن كند [كه بابت عمل خود اجرتى بگيرد نه بابت خود پيمانه و ترازو]. بهاى شطرنج، بهاى نرد، بهاى ميمون و پوست درندگان و پوست مردار- پيش از دباغى شدن- بهاى سگ، اجرت پاسبان و نگهبانى كه جز با پاداش تو را يارى نمى كند، اجرت زندانبان و اجرت قيافه شناس و ثمن خوك و اجرت قاضى و اجرت جادوگر، اجرت حسابرس ميان قوم كه جز با پاداش به حساب آنان نمى رسد، اجرت قارى قرآن كه جز با مزد و اجرت، قرآن نمى خواند، ولى اشكال ندارد كه از بيت المال به آنان مستمرى داده شود، هديه اى كه با انگيزۀ بازپس گرفتن هديۀ بهترى داده مى شود. و اين است [تفسير] سخن خداوند: با انگيزۀ بيشتر گرفتن [به كسى] احسان مكن «2» و سخن خداوند: و آنچه ربا مى دهيد تا در اموال مردم افزون گردد، نزد خداوند زياد نمى گردد. و آن هديه اى است كه با آن از ميراث دنيا بيش از خودش طلب مى شود. رشوه در داورى، نطفۀ حيوان نر- هديه كردن

علف به آن اشكال ندارد- اجرت قاضى- مگر قاضى كه از بيت المال حقوق بگيرد- و اجرت اذان گو- مگر كسى كه از بيت المال مستمرى دريافت كند.»

______________________________

(1). در كتاب هاى لغت معناى واژۀ «فرطون» را نيافتيم. در پاورقى مستدرك الوسائل آمده است: «فرطون در آنچه به دست ماست ازكتاب هاى لغت: فراط به معناى مسابقۀ اسب سوارى و شتر و غير آن هاست. شايد مقصود جايزه اى باشد كه براى برنده قرار داده مى شود؛ مستدرك الوسائل 13/ 69. ولى اين احتمال با حديث سازگار نيست؛ زيرا واژۀ اجرت بر سر آن آمده است. احتمال دارد فرطون معرب فرغون فارسى باشد- م.

(2). مدثر 74/ 6.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 365

647- 31862- (13) عبدالله بن طلحه از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هفت چيز از خوردن مال نامشروع است: رشوه در داورى، مهريۀ زن زناكار، اجرت پيشگو، بهاى سگ، [اجرت] مقبره سازان، [اجرت] مجسّمه سازان و از چادرنشين و صحرانشين بابت پيدا كردن گمشده اش اجرت گرفتن.»

648- 31863- (14) يزيد بن فرقد مى گويد: «از امام صادق عليه السلام درباره مال نامشروع سؤال كردم. امام فرمود: آن رشوه در داورى است.»

649- 31864- (15) از ابن مسعود و امام حسن عليه السلام روايت شده كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:

«مال نامشروع، آن رشوه در داورى است.»

650- 31865- (16) در كتاب عيون اخبار الرضا عليه السلام از امير مؤمنان عليه السلام در تفسير سخن خداوند: بسيار مال حرام مى خورند، آمده است كه فرمود:

« [مقصود] كسى است كه نياز برادر دينى اش را برآورده مى كند و آن گاه هديه اش را مى پذيرد.»

651- 31866- (17) ابوبصير مى گويد: «از امام صادق عليه

السلام دربارۀ ثمن شراب سؤال كردم. امام عليه السلام فرمود: پس از حرمت شراب، مشك شرابى به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله هديه شد. پيامبر صلى الله عليه و آله [نخست] دستور فروش آن را صادر فرمود ولى وقتى كه هديه كننده براى فروش گام برداشت، آن حضرت از پشت سر او را ندا داد:

اى صاحب مشك شراب، آن كس كه نوشيدنش را حرام كرد، ثمن آن را [نيز] حرام كرد. آن گاه دستور داد آن را روى زمين ريختند و فرمود:

بهاى شراب، مهريۀ زن زناكار و بهاى سگ غير شكارى، از مال نامشروع است.»

652- 31867- (18) قاسم بن عبدالرحمن انصارى از امام باقر عليه السلام از پدرش- امام سجاد عليه السلام- از امام حسين عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هنگامى كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله خيبر را فتح كرد، كمانش را درخواست نمود و به آن تكيه كرد. آن گاه

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 367

خداى را سپاس گفت و ثنايش را بجاى آورد و پيروزى را كه خداوند به وى عنايت كرده بود و با آن وى را يارى نموده بود، يادآور شد و از نُه چيز نهى كرد: از مهريۀ زن زناكار و از درآمد چهارپايان- يعنى نطفۀ حيوان نر- و از انگشتر طلا و از بهاى سگ و از تشكى كه زير شترسوار مى انداختند (ابوعربه- يكى از گزارشگران حديث مى گويد: و از پارچه حريرى كه بر روى الاغ مى انداختند) و از پوشيدن لباس قسى- لباسى كه در شام بافته مى شد و از خوردن گوشت درندگان و از معاملۀ طلا با طلا و نقره و با نقره كه

ميان شان افزوده اى باشد و از نگريستن در ستارگان [پيشگويى كردن از اوضاع ستارگان].»

ابن فضال از امام صادق عليه السلام از پدرش امام باقر عليه السلام از نياكانش عليهم السلام روايت مى كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «بدترين درآمد، بهاى سگ و مهريۀ زن زناكار و كسب حجامتگر است.»

در حديث دعائم الاسلام (باب 14 از باب هاى كسب هاى روا و ناروا حديث 6) و بسيارى از احاديث باب 15 از همين باب ها مطالبى خواهد آمد كه بر اين بحث دلالت مى كند.

و در حديث يعقوب خواهد آمد كه دلالت مى كند: «بهاى سگ و كنيز خواننده، پليد و حرام است.»

و در حديث ابن سنان كه روايت مى كند از امام صادق عليه السلام دربارۀ قاضىِ در ميان دو قريه كه از حاكم براى داورى روزى مى گيرد، سؤال شد. امام فرمود: «آن، نامشروع است.»«1»

به خريدار اعلام كن تا براى روشنايى استفاده كند!»

655- 31870- (3) ابوبصير مى گويد: «از امام صادق عليه السلام دربارۀ روغن جامد يا روغن مايع كه در آن موش مرده است، سؤال كردم، امام عليه السلام فرمود:

اگر روغن جامد است، موش و اطراف آن دور ريخته و باقى ماندۀ آن خورده مى شود و اگر روان و مايع است، آن را براى روشنايى استفاده و هنگام فروش به خريداران اعلام كن.»

656- 31871- (4) اسماعيل بن عبدالخالق مى گويد: «سعيد اعرجِ روغن فروش در حضور من از امام صادق عليه السلام دربارۀ روغن مايع و روغن جامد و عسل كه موش در آن ها مرده، سؤال كرد كه با آن ها چه كند؟

امام عليه السلام فرمود: روغن مايع را تنها به كسى بفروش كه برايش بيان كنى تا براى روشنايى بخرد؛ ولى خوردن نه! و روغن نيز- اگر مايع باشد- همينطور است و اگر جامد است و موش در بالاى آن قرار دارد، روغن هاى اطراف و زير آن برداشته مى شود و سپس اشكالى در آن نيست و عسل موم دار نيز همينطور است.»

657- 31872- (5) زراره از امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هرگاه موش در روغن جامد بيفتد و بميرد، پس اگر جامد، است موش و روغن هاى اطرافش را دور بريز و باقيمانده را بخور و اگر مايع است، آن را نخور و براى روشنايى استفاده كن و روغن مايع [نيز] مثل آن است.»

658- 31873- (6) در كتاب الجعفريات از امام صادق عليه السلام از پدرش امام باقر عليه السلام روايت مى كند كه امير مؤمنان عليه السلام- دربارۀ روغن مايع و روغنى كه حيوان خون جهنده دارى در آن

بيفتد و بميرد- فرمود:

«از آن براى روشنايى استفاده كنيد و هر كس با آن تماس حاصل كرد، بايد دستش را بشويد و هر گاه با لباس تماس پيدا كرد يا دستش را با لباس پاك كرد يا مقدارى از آن به لباس ريخت، پس بايد بخشى از لباس را كه روغن به آن ريخته يا دستش را با آن پاك كرده، تنها آن قسمت را بشويد!»

659- 31874- (7) در كتاب دعائم الاسلام آمده است:

«از امام صادق عليه السلام دربارۀ روغنى كه موش در آن افتاده، سؤال شد. امام عليه السلام فرمود:

«اگر روغن جامد است، موش و روغن هاى اطرافش دور ريخته و باقيمانده خورده مى شود و اگر مايع است، تمام آن تباه و از آن براى روشنايى استفاده مى شود.»

و فرمود: «از امير مؤمنان عليه السلام دربارۀ روغن، عسل، شير، و روغن مايع كه حيوانات در آن ها مى ميرند، سؤال شد. على عليه السلام فرمود:

اگر مايع باشد، شير ريخته و روغن زيتون و روغن براى روشنايى استفاده مى شود.»

و دربارۀ سوسك سياه و عقرب و مگس و جيرجيرك و هر حيوانى كه خون جهنده ندارد، فرمود:

«اگر در غذا بميرد، آن را فاسد نمى كند.»

و دربارۀ روغن مايع فرمود: «اگر بخواهد، مى تواند با آن صابون بسازد.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 371

660- 31875- (8) در همان كتاب از امام صادق عليه السلام از پدرش امام باقر عليه السلام روايت شده كه امير مؤمنان عليه السلام دربارۀ غذايى كه سوسك سياه و عقرب و گنجشك خوار «1» در آن بميرد، فرمود: «خوردنش اشكال ندارد.»

و فرمود: «اگر حيوان خون جهنده دارى در خورش- در عسل يا در روغن مايع

يا در روغن- بميرد و جامد باشد، از قسمت بالا و پايين آن دورى و باقيمانده خورده مى شود و اگر مايع باشد، خورده نمى شود و براى روشنايى استفاده مى شود و فروخته نمى شود.»

661- 31876- (9) در كتاب الجعفريات آمده است: «از امير مؤمنان عليه السلام درباره روغن مايعى كه حيوان خون جهنده دارى در آن مى ميرد، سؤال شد. امام عليه السلام فرمود:

روغن مايع را به خصوص به كسى مى فروشد تا با آن صابون بسازد.»

اين حديث در نوادر راوندى نيز آمده است؛ با اين تفاوت كه «به خصوص» در آن نيست.

662- 31877- (10) بزنطى مى گويد: «از امام رضا عليه السلام دربارۀ شخص گوسفنددارى كه دنبه هاى گوسفندانش را در حال زنده بودن شان مى بريد، سؤال كردم كه آيا از دنبه هاى بريده شده مى تواند استفاده كند؟

امام عليه السلام فرمود: آرى، آن ها را ذوب و براى روشنايى استفاده مى كند ولى آن ها را نمى خورد و نمى فروشد.»

663- 31878- (11) در كتاب دعائم الاسلام از على عليه السلام و امام باقر عليه السلام روايت شده كه فرمودند:

«آنچه از حيوان بريده شود و پيش از ذبح شدن حيوان، از آن جدا گردد، پس آن مردار است و خورده نمى شود و حيوان ذبح مى گردد و، اگر به تذكيه آن برسد، باقيماندۀ آن خورده مى شود.»

664- 31879- (12) در همان كتاب آمده است:

پيشوايان معصوم عليهم السلام مى گويند: «اگر حيوانى در غذا بيفتد و آن را زنده بيرون آورى و در غذا نميرد، آن غذا نجس نمى شود و خورده مى شود و اگر بميرد، خورده و خريد (و فروش) نمى شود.»

665- 31880- (13) در كتاب العوالى آمده است:

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «به راستى

هر گاه خداوند چيزى را حرام كند، بهايش را [نيز] حرام مى كند.»

666- 31881- (14) و نيز فرمود: «خداوند يهود را لعنت كند، پيه ها بر آنان حرام گرديد ولى آن را فروختند و بهايش را خوردند.»

و اين سخن امام صادق عليه السلام در حديث تحف العقول گذشت: «و هر آنچه از جهتى از جهات مصلحت مردم در آن است، پس همۀ اين ها خريد و فروش و به كار بردنش حلال است.» «2»

و در احاديث دو باب آينده مطالبى مناسب با اين بحث وجود دارد.

و در باب 10 و 29 از باب هاى خوراكى ها نيز مطالبى مناسب با اين بحث خواهد آمد.

______________________________

(1). شايد صحيح آن صرار به معناى جيرجيرك باشد چون صرد خون جهنده دارد- م.

(2). 22/ 188 باب 1 از باب هاى كسب روا و ناروا، حديث 16.

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 373

و استفاده از آن را اجازه فرموده اند- همان گونه كه انسان لباس نجس را بر روى لباس هايش به خود مى پيچد (و گرم مى شود)- ولى در آن نماز خوانده نمى شود. و دباغى كردن و شستن و كارهاى ديگر، چيزى از مردار را پاك نمى كند.»

670- 31885- (4) حلبى از امام صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:

«هرگاه حيوان ذبح شده و مردارى مخلوط شود، آن را به حلال شمارندۀ مردار مى فروشد و بهايش را مى خورد.»

671- 31886- (5) حلبى مى گويد:

«از امام صادق عليه السلام دربارۀ شخص گاو و گوسفنددارى سؤال شد كه حيوان ذبح شده و مردار را جدا مى گذارد ولى آن ها با هم مخلوط مى شوند، با آن ها چه كند؟ امام عليه السلام فرمود:

به حلال شمارندۀ مردار مى فروشد و بهايش را مى خورد. پس اشكالى ندارد!»

672- 31887- (6) در كتاب الجعفريات آمده است:

«از امير مؤمنان عليه السلام سؤال شد: پوست گوسفندى كنده شده و گوسفند ديگرى سر بريده شده و آن دو بر چوپان يا صاحبانش اشتباه شده است و ذبح شده را از مردار بازنمى شناسد.

امام عليه السلام فرمود: هر دو را نزد سگ ها بينداز.»

منابع فقه شيعه، ج 22، ص: 375

673- 31888- (7) در كتاب دعائم الاسلام آمده است:

«از امام صادق عليه السلام سؤال شد: پوست گوسفند ذبح شده و مردار با هم مخلوط و از آن ها پوستين ساخته مى شود.